Käthe Kollwitz in Keulen

In 2018 wordt nogmaals teruggekeken naar de Groote Oorlog in elk van de landen die deze mee maakten of ondergingen. Zo ook in Duitsland.

Käthe Kollwitz is voor Duitsland degene die Ernest Claes voor ons land is. Ernest Claes is de auteur van “De moeder en de drie soldaten”. Over de Vlaamse weduwe die de uitgeputte, ingekwartierde Duitse soldaten gaandeweg van de schuur naar de slaapkamers van haar “Frontsoldaten” overbrengt. Het is een ode aan de menselijkheid die overeind blijft, ook als andere loyauteiten dwingend zijn.

Käthe Kollwitz was grafica en beeldhouwer en de oorlog overkwam haar, haar man en haar twee zonen. Een zoon werd naar het front gemobiliseerd, een andere ging als vrijwilliger strijden uit idealisme voor het “Vaterland”. Käthe probeerde de motieven van haar zoon te begrijpen en ze overtuigde haar man om de jonge Peter naar het front te laten gaan.

Hij sneuvelde enkele maanden later in Vlaanderen bij Diksmuide. De moeder bleef zich schuldig voelen omwille van haar instemming met het vertrek van haar zoon naar de oorlog. Käthe zou het nooit te boven komen. In haar werken keert het thema telkens terug. Moeders die kinderen beschermen en met andere moeders een “moedertoren” vormen. Een beschuttende kring vormen en elkaar vasthouden in het verzet voor hun kinderen.

Zowel in haar grafiek als in haar beeldhouwwerk komt dit thema telkens terug. Het zijn krachtige uitdrukkingen van het lijden, de wanhoop, de woede en de vastbeslotenheid van vrouwen die hun kinderen proberen te beschermen: tegen oorlog, lijden, geweld en propaganda. Tegen de logica van de rationaliteit of de tijdsgeest in.

Het doet mij denken aan de Indiaanse moeders in de Andes die hun kinderen verdedigden tegen de redeneringen van de mannelijke strijders: “Elke vrouw mag maar één kind meenemen op de vlucht naar de bergen. Kies een kind, de anderen moeten sterven. Ze hinderen de vlucht”.

Ook daar breken vrouwen soms het sociaal gedicteerde noodlot en beschermen hun kinderen met hun eigen lijf tegen hun omgeving. Het beeld van deze “moedertorens” is nu, in 2018, minder uitdrukkelijk maar even onverzettelijk: de Jezidi-moeders die blijven zoeken naar hun geroofde kinderen, de Syrische vrouwen die het beeld van hun kind in de zee niet achter zich kunnen laten, de Koerdische buurvrouw die elke dag naar haar dochter en kleinkinderen in een Turks kamp telefoneert en blijft zoeken naar hereniging.

 

Käthe Kollwitz vult haar eigen leegte op door de stem te worden van andere hopelozen: de weversvrouw, de uitgeputte boerin, de moeder die op zoek is naar eten voor haar gezin, de vluchtelingen in een noodbarak.

 

In het Kollwitz museum in het gebouw van de Sparkasse in Keulen wordt de grootste verzameling werken van Käthe Kollwitz bewaard en getoond. Een deel van de exporuimte wordt doorlopend vrijgehouden voor het werk van Kollwitz: voor de grafiek en ook voor de beeldhouwwerken. Het museum verkoopt nog een aantal oude kopieën van de litho’s die ze maakte.

Käthe Kollwitz is in Keulen ook aanwezig als “gezicht” in “Der Schwebende”, een monumentaal bronzen werk van Ernst Barlach, een tijdgenoot van Käthe, in de Antoniterkerk. Het gezicht van de engel is het gezicht van Kollwitz: het beeld van een serene maar weerbare melancholie.

Käthe Kollwitz leefde in Berlijn, op de Prenzlauerberg. Indertijd was het een “Armenviertel” waar al de ellende uit het arbeidersbestaan aanwezig was: de afbeulende huisarbeid, de smeulende opstand, kindersterfte, uitbuiting, slepende ziekten en geweld.

Alcohol en honger vulden elkaar aan.  De armen daar waren degenen die de prijs betaalden voor de toenemende bewapening en de snelle genadeloze industrialisatie die arbeiders gebruikte zoals andere grondstoffen. Het echtpaar Kollwitz had er voor de armen gekozen; hun lijden om hun gestorven zoon stond er naast het lijden van zoveel kinderen die “geofferd” waren voor het Vaderland en voor het kapitaal.

Door haar mededogen met de armen en stemlozen kwam Käthe in botsing met de macht. De keizer weigerde haar een toegekende medaille en de keizerin zegde haar aanwezigheid af voor Käthe’s tentoonstelling in de Academie waar ze lesgaf.

De economische crisis van de jaren ’30 bracht ook voor de kunstenaars magere jaren. Het groeiende nazisme deed Käthe nogmaals botsen met de macht. Tentoonstellen kon niet meer, in stilte werken nog wel, maar haar werd werkruimte, materiaal en bijstand ontzegd. Intussen kreeg haar werk wel meer en meer aandacht in de Verenigde Staten. Het was in die periode dat ze kleinere werken maakte. Maar het verlies aan omvang deed niets af aan de intensiteit van de werken

Toen in 1944 de bombardementen op Berlijn heviger werden, week de kunstenares uit naar Moritzburg in de buurt van Dresden. Ze stierf daar in 1945, enkele maanden voor het einde van de oorlog.

Käthe Kollwitz was een figuur die tegenspraak uitlokte, ook na de oorlog. Haar sociaal engagement werd tijdens haar leven afgedaan als “communisme”. Bij andere kunstenaars wekten haar werken jaloezie of afkeer op. De heftige gevoelens die haar voorstellingen opriepen, waren een uitdaging in een naoorlogse tijd toen men van ideologieën en engagementen probeerde los te komen. Voor Kollwitz was kunst niet waardenvrij of emotieloos. Kunst was voor haar vertaler en drager van waarden en gemaakt om mensen te verbinden.

Een kunstenaar kan het tijdsgebeuren gestalte even, er zich mee identificeren of eromheen werken. Ontkomen aan de tijd kan niet. Kunst kan in al haar weerloosheid een krachtig wapen zijn in de strijd voor menselijkheid. Käthe Kollwitz is in Keulen ook aanwezig als “gezicht” in “Der Schwebende”, een monumentaal bronzen werk van Ernst Barlach, een tijdgenoot van Käthe, in de Antoniterkerk. Het gezicht van de engel is het gezicht van Kollwitz: het beeld van een serene maar weerbare melancholie.

Wie in Keulen naar kunst en cultuur zoekt moet zeker een bezoek brengen aan het aartsbisschoppelijk museum, genoemd naar de patroonheilige van de kerk, Columba. Het is een museum gebouwd rond de resten van een vernielde kerk. Het museum vormt een prachtige verbinding tussen oude religieuze kunst en zingevende kunst van onze tijd.

En wie echt tijd heeft kan met de vrijwilligers van de Antoniterkirche een kerkentocht maken in Keulen. Of inschrijven voor een andere tocht: ”Köln mit anderen Augen”. Wel graag op voorhand inschrijven.

 

In Vladslo staat een van de meest iconische beelden van Käthe. Het treurend ouderpaar op het Duitse oorlogskerkhof, dicht bij de plaats waar haar zoon begraven werd, is een aanklacht tegen de oorlog en een ode aan de moed van de doden en van de levenden.

Daar in de buurt is het kleine museum van Koekelare waar ook een aantal grafische werken van Kollwitz aanwezig zijn.

 

 

Links:

Käthe Kollwitz museum Keulen: www.kollwitz.de

Käthe Kollwitz museum Koekelare: www.toerismekoekelare.be/product.aspx?id=32

Antoniterkerk Keulen: www.antonitercitykirche.de

Antoniter City tours: www.antonitercitytours.de

Käthe Kollwitz Controversial art: https://news.artnet.com/exhibitions/kathe-kollwitz-german-modern-art-controversial-1021973