Elektronische woordenboeken
Gebruikerservaringen uit de onderwijswereld
Don van Dijk

Het zoeken in woordenboeken is voor visueel gehandicapte leerlingen vaak een tijdrovende, inspannende bezigheid. Gelukkig zijn er steeds meer elektronische woordenboeken beschikbaar die dit zoekwerk vereenvoudigen. Via een aangepaste (met vergroting, spraak en/of braille) computer kan je vaak op eenvoudige wijze toegang krijgen tot deze grote hoeveelheden informatie. Qua inhoud en toegankelijkheid verschillen de diverse woordenboeken echter wel in kwaliteit. Dit artikel geeft een beeld van de specifieke mogelijkheden van een aantal woordenboeken en de manier waarop ze samenwerken met diverse hulpmiddelen.

1. De producten
Er werden0 een aantal elektronische woordenboeken op CD-ROM getest die voldoen aan de eisen gesteld vanuit het onderwijs. Tabel 1 biedt een overzicht van de geteste producten en hun beschikbaarheid.

********** TABEL 1: Beschikbaarheid (Uiteraard zijn de meeste van deze woordenboeken ook in de gewone boekhandel of computerwinkel te vinden. De vermelde prijzen zijn inclusief BTW.)
**********
-Vertaalwoordenboek: Kramers Talen CD-ROM
-Talen: Engels, Frans, Duits
-Producent: Elsevier
-Leveranciers: Computer Collectief
-Prijs: 149,5 NLG, Nederlands en 3 talen
----------
-Vertaalwoordenboek: Prisma Elektronisch Woordenboek
-Talen: Engels, Frans, Duits, Italiaans, Spaans
-Producent: Het Spectrum
-Leveranciers: Computer Collectief, Het Computerwinkeltje
-Prijs: 33,9 NLG / 780 BEF per talencombinatie
----------
-Vertaalwoordenboek: Euroglot Professional
-Talen: Engels, Frans, Duits, Italiaans, Spaans
-Producent: Linguistic Systems
-Leveranciers: Quad Solutions
-Prijs: 579 NLG / 9.643 BEF, Nederlands + 1 taal
----------
-Vertaalwoordenboek: Euroglot Compact
-Talen: Engels, Frans, Duits, Italiaans, Spaans
-Producent: Linguistic Systems
-Leveranciers: Quad Solutions
-Prijs: 135 NLG / 2.590 BEF, Nederlands en 5 talen
----------
-Vertaalwoordenboek: van Dale Groot Woordenboek
-Talen: Engels, Frans, Duits
-Producent: Trans:word
-Leveranciers: Computer Collectief, Het Computerwinkeltje, Quad Solutions
-Prijs: 468 NLG / 9.990 BEF per talencombinatie
----------
-Vertaalwoordenboek: van Dale Handwoordenboek
-Talen: Engels, Frans, Duits
-Producent: Trans:word
-Leveranciers: Computer Collectief, Het Computerwinkeltje, Quad Solutions
-Prijs: 149 NLG / 2.845 BEF per talencombinatie
----------
-Nederlands verklarend woordenboek: Kramers Nederlandse Taal CD-ROM
-Producent: Elsevier
-Leveranciers: Computer Collectief
-Prijs: 99,5 NLG
----------
-Nederlands verklarend woordenboek: van Dale Groot Woordenboek Nederlands
-Producent: Trans:word
-Leveranciers: Computer Collectief, Het Computerwinkeltje, Quad Solutions
-Prijs: 468 NLG / 9.990 BEF
----------
-Nederlands verklarend woordenboek: van Dale Handwoordenboek Nederlands
-Producent: Trans:word
-Leveranciers: Computer Collectief, Het Computerwinkeltje, Quad Solutions
-Prijs: 99 NLG / 1.865 BEF
**********

Zoals u ziet, hebben we een onderscheid gemaakt tussen vertaal- en Nederlandse verklarende woordenboeken.
Een vertaalwoordenboek geeft, zoals de naam al zegt, een directe vertaling van een woord. Vaak wordt daar nog extra informatie aan toegevoegd zoals een synoniem, de morfologie (woordvorming) of de uitspraak (al dan niet in hoorbare vorm) van dat woord. Al de vertaalwoordenboeken in dit artikel hebben Nederlands als basistaal. Bij sommige producten worden alle gemelde talen op ‚‚n CD-ROM gebundeld aangeboden. Bij andere producten kies (en betaal) je per talencombinatie. Bij Euroglot Professional worden beide opties aangeboden.
Een verklarend woordenboek Nederlands geeft de definitie van een Nederlands woord, vaak toegelicht met ‚‚n of meer voorbeeldzinnetjes.

**********
TABEL 2: Systeemvereisten
**********
-Vertaalwoordenboek: Kramers Talen CD-ROM
-Besturingssysteem: Win 95, NT
-Harde schijfruimte: 85 Mb
-Schermresolutie: Gegevens ontbreken
----------
-Vertaalwoordenboek: Prisma Elektronisch Woordenboek
-Besturingssysteem: Win 95
-Harde schijfruimte: van 4 Mb tot 15 Mb (aanbevolen)
-Schermresolutie: Minimaal SVGA
----------
-Vertaalwoordenboek: Euroglot Professional
-Besturingssysteem: Win 3.1, 95, 98, NT
-Harde schijfruimte: 3 Mb voor 2 talen + 1,5 Mb per extra taal
-Schermresolutie: Alle resoluties
----------
-Vertaalwoordenboek: Euroglot Compact
-Besturingssysteem: Win 3.1, 95, 98, NT
-Harde schijfruimte: 3 Mb
-Schermresolutie: Alle resoluties
----------
-Vertaalwoordenboek: van Dale Groot Woordenboek
-Besturingssysteem: Win 95, NT -Harde schijfruimte: 20 Mb
-Schermresolutie: Gegevens ontbreken
----------
-Vertaalwoordenboek: van Dale Handwoordenboek
-Besturingssysteem: Win 95, 98, NT
-Harde schijfruimte: van 5 tot 10 Mb
-Schermresolutie: VGA of SVGA
----------
-Nederlands verklarend woordenboek: Kramers Nederlandse taal CD-ROM
-Besturingssysteem: Win 95, 98, NT
-Harde schijfruimte: van 4 tot 157 Mb
-Schermresolutie: Minimaal SVGA
----------
-Nederlands verklarend woordenboek: van Dale Groot Woordenboek Nederlands
-Besturingssysteem: Win 95, NT
-Harde schijfruimte: 20 Mb
-Schermresolutie: Gegevens ontbreken
----------
-Nederlands verklarend woordenboek: van Dale Handwoordenboek Nederlands
-Besturingssysteem: Win 95, 98, NT
-Harde schijfruimte: 10 Mb
-Schermresolutie: VGA of SVGA
**********

Van sommige woordenboeken (zoals de Kramers Talen CD-ROM, Euroglot Professional en het van Dale Groot Woordenboek Nederlands) is er ook een netwerkversie verkrijgbaar. Zo'n woordenboek kan vanaf een centrale server door meerdere aangesloten PC's gebruikt worden. De elektronische woordenboeken van Prisma bieden zelfs standaard dergelijke netwerkmogelijkheden.

Het "AND-publicatie platform" AND-producten (http://www.and.nl/complex) zijn niet geheel in overeenstemming met de Windows-normen geprogrammeerd. Daardoor is het bijvoorbeeld niet altijd mogelijk om met de Tab-toets van het ene naar het andere element binnen een venster te springen. Ook het gebruik van pijltjestoetsen en sneltoetsen geeft veelal niet het gewenste resultaat. Sommige commando's zijn dus niet via sneltoetsen, maar enkel met de muis te bereiken. Dit leidt vaak tot bedieningsproblemen voor wie een hulpmiddel gebruikt. Doordat de Prisma Elektronische Woordenboeken en de van Dale Handwoordenboeken AND-producten zijn, vertonen ze qua schermuitzicht en bediening veel gelijkenissen. Ze werken omwille van de beperkte toetsenbordbediening niet goed met de geteste hulpmiddelen. Voor wie met een muis kan werken zijn de producten uiteraard wel goed toegankelijk.

2. Inhoud en mogelijkheden
2.1. Vertaalwoordenboeken

*Kramers Talen CD-ROM (Engels, Frans, Duits) De Kramers Talen CD-ROM geeft van meer dan 300.000 trefwoorden een beknopte vertaling in 3 talen. Vervoegingen worden niet of nauwelijks gegeven. Grammaticaregels van de diverse talen zijn via de hulpfunctie beschikbaar. Je kan de uitspraak van een woord in een vreemde taal beluisteren.
Enkel bij het opstarten van het Kramers-programma moet de CD in de CD-speler aanwezig zijn. Daarna kan de CD-ROM speler voor andere doeleinden worden gebruikt terwijl de woordenboeken gewoon verder kunnen worden geraadpleegd. De uitspraakopties werken bij afwezigheid van de CD niet. Hiervoor moet je dus altijd de CD binnen handbereik hebben. De software is niet goed via toetsencombinaties te gebruiken. Zo is het met de tabtoets (of met toetsencombinaties) niet mogelijk om naar andere velden te springen.

*Prisma Elektronisch Woordenboek (Engels, Frans, Duits, Italiaans, Spaans)
Het Prisma elektronisch woordenboek biedt van circa 70.000 trefwoorden een vertaling. In veel gevallen wordt ook een eenvoudige definitie van het gezochte woord gegeven. Ook worden er eenvoudige voorbeeldzinnen geboden waarin het gezochte woord voorkomt. De Prisma Elektronische Woordenboeken zijn ontworpen volgens het AND-publicatie platform (zie kaderstuk).

*Euroglot Professional (Engels, Frans, Duits, Italiaans, Spaans) Euroglot Professional kan in alle mogelijke richtingen tussen 6 talen vertalen. Er zijn meer dan 300.000 trefwoorden beschikbaar. Met de morfologie-functie zijn er, naar gelang de taal, 50.000 tot 200.000 vervoegingen op te vragen. Het programma is met de meeste hulpmiddelen goed bruikbaar. Enkel de alfabetische keuzelijst met trefwoorden is moeilijk met hulpmiddelen te berei- ken. In de volgende versie van Euroglot zal dit verbeterd worden. Dit product wordt geleverd als een basisset van Nederlands met ‚‚n vreemde taal naar keuze en kan naar wens uitgebreid worden met bijkomende taalmodules, die dan automatisch aan elkaar gekoppeld worden. Het pakket is vervolgens per taal uitbreidbaar met een Souffleur-module, die een hoorbare uitspraak van ruim 80.000 woorden, uitdrukkingen en synoniemen biedt.

*Euroglot Compact (Engels, Frans, Duits, Italiaans, Spaans) Het schermbeeld van Euroglot Compact is hetzelfde als dat van zijn grotere broer. Het product gedraagt zich dan ook op dezelfde manier bij gebruik van hulpmiddelen. Er zijn ongeveer 100.000 trefwoorden beschikbaar. Euroglot Compact bestaat uit zes talen. Ook de morfologie-functie is aanwezig. Dit product is echter niet uitbreidbaar met de Souffleur-modules.

*van Dale Groot Woordenboek (Engels, Frans, Duits) Het van Dale Groot Woordenboek geeft een uitgebreide vertaling van het opgegeven trefwoord. Per trefwoord krijg je heel wat grammaticale gegevens, voorbeeldzinnen en soms vele spreekwoorden. Over werkwoordvervoegingen wordt niet veel informatie gegeven. Daar staat tegenover dat dit woordenboek een zeer degelijke hulpfunctie biedt waarin je de regels van de taal kan raadplegen. Het programma is uitstekend bruikbaar met diverse hulpmiddelen. Per talencombinatie is er ‚‚n CD beschikbaar.

*van Dale Handwoordenboek (Engels, Frans, Duits) Dit kleine broertje van het van Dale Grote Woordenboek is qua bediening totaal anders opgevat omdat het tot het AND-publicatie platform (zie kaderstuk) behoort. Het is dus met de meeste hulpmiddelen slecht toegankelijk. Bij gebruik moet je steeds de CD binnen handbereik houden, want na verloop van tijd wordt er weer naar het licentienummer gevraagd. Per talencombinatie is er ‚‚n CD beschikbaar. De Duitse versie van het handwoordenboek was tijdens de onderzoeksperiode nog niet beschikbaar, maar zal in de loop van dit jaar verschijnen.

2.2. Verklarende woordenboeken Nederlands

*Kramers Nederlandse Taal CD-ROM De Kramers Nederlandse Taal CD-ROM bestaat uit vier naslagwerken:
-Kramers Handwoordenboek Nederlands met 75.000 trefwoorden.
-Kramers Vreemde-woordentolk met ruim 17.000 trefwoorden.
-Kramers Synoniemen.
-Kramers Groot Lexicon van Eigennamen.
In tegenstelling tot de Kramers Talen CD-ROM is de toegankelijkheid van dit programma stukken beter. Het vereist enige oefening om steeds de juiste informatie te lezen maar het is mogelijk. Het is wel jammer dat de trefwoordenlijst moeilijk toegankelijk is.

*van Dale Groot Woordenboek Nederlands Het van Dale Groot Woordenboek Nederlands is een uitgebreid verklarend en synoniemenwoordenboek. Het bevat ruim 85.000 trefwoorden (en 45.000 synoniemen) met informatie over ondermeer betekenis, spelling, woordgeslacht, meervoud en werkwoordvervoegingen. Vaak worden er voorbeeldzinnen, spreekwoorden en uitdrukkingen gegeven waarin het trefwoord voorkomt. Dit programma is uitstekend bruikbaar met diverse hulpmiddelen.

*van Dale Handwoordenboek Nederlands Net zoals bij de vertaalwoordenboeken is dit het kleinere broertje van het Groot Woordenboek en is er qua bediening een groot verschil omdat de Handwoordenboeken tot het AND-publicatie platform (zie kaderstuk) behoren. Ze zijn dus voor de meeste hulpmiddelen slecht toegankelijk. Inhoudelijk gezien wordt er net zoals bij het Groot Woordenboek zeer veel informatie gegeven.

3. Bruikbaarheid met hulpmiddelen

Al de woordenboeken zijn getest met hulpmiddelen die in het (speciaal) onderwijs veel gebruikt worden. Als vergrotingsprogramma's met spraakondersteuning zijn Supernova 95/98 (SN) en ZoomText Xtra 6.14 Level 2 (ZT) gebruikt. Als GUI- toegangsprogramma's voor braille en spraak waren dat Slimware Window Bridge (SWB), OutSpoken 2.0 (OS) en Jaws 3.3. Op basis van dit testwerk worden de diverse woordenboeken in de volgende tabel beoordeeld.

Gebruikte termen in tabel 3:
Onvoldoende: het woordenboek is slecht toegankelijk met het genoemde hulpmiddel. De meeste onderdelen zijn niet via het toetsenbord maar enkel met de muis te bereiken. Het kost veel tijd om de informatie te lezen.
Redelijk: het woordenboek is slechts gedeeltelijk toegankelijk met toetsencombinaties, maar is wel bruikbaar door allerlei trucs met het hulpmiddel toe te passen. Dit kost echter veel tijd.
Goed: bijna alle informatie en mogelijkheden zijn direct toegankelijk. Het woordenboek kan snel en zowel zonder als met de muis vlot gebruikt worden.

**********
TABEL 3: Bruikbaarheid met hulpmiddelen
**********
-Vertaalwoordenboek: Kramers Talen CD-ROM
-Vergroting SN (met muisgebruik): goed
-Vergroting ZT (met muisgebruik): goed
-Vergroting SN (met toetsenbordgebruik): onvoldoende
-Vergroting ZT (met toetsenbordgebruik): onvoldoende
-GUI-toegang SWB (braille en/of spraak): onvoldoende
-GUI-toegang OS (braille en/of spraak): onvoldoende
-GUI-toegang Jaws (braille en/of spraak): onvoldoende
----------
-Vertaalwoordenboek: Prisma Elektronisch Woordenboek
-Vergroting SN (met muisgebruik): goed
-Vergroting ZT (met muisgebruik): goed
-Vergroting SN (met toetsenbordgebruik): onvoldoende
-Vergroting ZT (met toetsenbordgebruik): onvoldoende
-GUI-toegang SWB (braille en/of spraak): onvoldoende
-GUI-toegang OS (braille en/of spraak): onvoldoende
-GUI-toegang Jaws (braille en/of spraak): onvoldoende
----------
-Vertaalwoordenboek: Euroglot Professional
-Vergroting SN (met muisgebruik): goed
-Vergroting ZT (met muisgebruik): goed
-Vergroting SN (met toetsenbordgebruik): goed
-Vergroting ZT (met toetsenbordgebruik): redelijk
-GUI-toegang SWB (braille en/of spraak): goed
-GUI-toegang OS (braille en/of spraak): onvoldoende (Euroglot werkt helemaal niet in samenwerking met OutSpoken. De leveranciers van beide producten zijn hierover ge‹nformeerd en zullen wellicht trachten hier iets aan te doen.)
-GUI-toegang Jaws (braille en/of spraak): goed
----------
-Vertaalwoordenboek: Euroglot Compact
-Vergroting SN (met muisgebruik): goed
-Vergroting ZT (met muisgebruik): goed
-Vergroting SN (met toetsenbordgebruik): goed
-Vergroting ZT (met toetsenbordgebruik): redelijk
-GUI-toegang SWB (braille en/of spraak): goed
-GUI-toegang OS (braille en/of spraak): onvoldoende (Euroglot werkt helemaal niet in samenwerking met OutSpoken. De leveranciers van beide producten zijn hierover ge‹nformeerd en zullen wellicht trachten hier iets aan te doen.)
-GUI-toegang Jaws (braille en/of spraak): goed
----------
-Vertaalwoordenboek: van Dale Groot Woordenboek
-Vergroting SN (met muisgebruik): goed
-Vergroting ZT (met muisgebruik): goed
-Vergroting SN (met toetsenbordgebruik): goed
-Vergroting ZT (met toetsenbordgebruik): goed
-GUI-toegang SWB (braille en/of spraak): goed
-GUI-toegang OS (braille en/of spraak): goed
-GUI-toegang Jaws (braille en/of spraak): goed
----------
-Vertaalwoordenboek: van Dale Handwoordenboek
-Vergroting SN (met muisgebruik): goed
-Vergroting ZT (met muisgebruik): goed
-Vergroting SN (met toetsenbordgebruik): onvoldoende
-Vergroting ZT (met toetsenbordgebruik): onvoldoende
-GUI-toegang SWB (braille en/of spraak): onvoldoende
-GUI-toegang OS (braille en/of spraak): onvoldoende
-GUI-toegang Jaws (braille en/of spraak): onvoldoende
----------
-Nederlands verklarend woordenboek: Kramers Nederlandse taal CD-ROM
-Vergroting SN (met muisgebruik): goed
-Vergroting ZT (met muisgebruik): goed
-Vergroting SN (met toetsenbordgebruik): redelijk
-Vergroting ZT (met toetsenbordgebruik): redelijk
-GUI-toegang SWB (braille en/of spraak): redelijk
-GUI-toegang OS (braille en/of spraak): redelijk
-GUI-toegang Jaws (braille en/of spraak): redelijk
----------
-Nederlands verklarend woordenboek: van Dale Groot Woordenboek Nederlands
-Vergroting SN (met muisgebruik): goed
-Vergroting ZT (met muisgebruik): goed
-Vergroting SN (met toetsenbordgebruik): goed
-Vergroting ZT (met toetsenbordgebruik): goed
-GUI-toegang SWB (braille en/of spraak): goed
-GUI-toegang OS (braille en/of spraak): goed
-GUI-toegang Jaws (braille en/of spraak): goed
----------
-Nederlands verklarend woordenboek: van Dale Handwoordenboek Nederlands
-Vergroting SN (met muisgebruik): goed
-Vergroting ZT (met muisgebruik): goed
-Vergroting SN (met toetsenbordgebruik): onvoldoende
-Vergroting ZT (met toetsenbordgebruik): onvoldoende
-GUI-toegang SWB (braille en/of spraak): onvoldoende
-GUI-toegang OS (braille en/of spraak): onvoldoende
-GUI-toegang Jaws (braille en/of spraak): onvoldoende
==========

4. Besluit
Duidelijk is wel dat er elektronische woordenboeken in alle soorten en maten zijn. Elk pakket heeft zo zijn eigen kenmerken, die het voor een bepaalde doelgroep interessant maken. We hopen dat dit artikel meer inzicht geeft in dit aanbod. Natuurlijk bestaan er nog andere elektronische vertaal- en verklarende woordenboeken. We verwijzen hiervoor naar artikelen uit "Computer Magazine" van mei '99 en "Personal Computer Magazine" van juni '97.
Vooraleer deze vaak toch prijzige software aan te kopen is het aanbevolen om demoversies - die meestal verkrijgbaar zijn bij de leverancier of via de website van de producent - van een aantal pakketten aan te vragen. Zo'n demoversie werkt vaak maar voor een beperkte tijd of geeft bijvoorbeeld alleen een lijst van trefwoorden die beginnen met een bepaalde letter. Op deze manier kan je persoonlijk ervaren welk woordenboek voldoet aan de verwachtingen.

De redactie wil Don van Dijk danken voor zijn gedegen testwerk en het schrijven van dit overzichtsartikel.
Don van Dijk gebruikte voor deze test de hulpmiddelen die hij in zijn school ter beschikking heeft. Dit betekent echter niet dat andere hulpmiddelen niet met deze woordenboeken kunnen samenwerken.

Naar inhoudsopgave