Woord vooraf
Update-info
Uit het zicht: Onderzoek naar het gebruik van vergrotingssoftware
met spraakondersteuning ZoomText Xtra Level 2 en LunarPlus
Monitoren en Windows
Sight Village 2002
Websitebesprekingen
Queen Alexandra College
TV1 teletekst
NOS Teletekst
Technische fiches
Beeldschermloepen
Tieman Traveller
Brailleleesregels
Alva 544 Satellite Traveller
Alva 584 Satellite Pro
Adressen leveranciers
Agenda
Colofon
De zomer is bij het schrijven van dit voorwoord, net als de ontwikkelingen
op hulpmiddelengebied, nog in volle gang.
In dit nummer de resultaten van een onderzoek naar de ervaringen van gebruikers
met de hulpmiddelen Zoomtext Xtra Level 2 en Lunar Plus. Vier studenten van de
Hogeschool van Amsterdam zijn met dit project afgestudeerd in de studierichting
ergotherapie.
De Sight Village beurs in Birmingham heeft de benodigde nieuwigheden
opgeleverd. De hoogtepunten zijn te lezen in het verslag hiervan.
Een technisch artikel over monitoren geeft inzicht in de werking en biedt
aanknopingspunten voor een juiste aanschaf.
Al met al volgens ons weer een waardevol Infovisie Magazine waarin wordt
afgesloten met de websitebesprekingen, technische fiches, een volledige
adressenlijst van leveranciers en een agenda met de belangrijkste beurzen en
congressen.
De redactie wenst u veel leesplezier.
Van Elnet naar internet: stand van zaken op 26 juli 2002. Door
intensieve samenwerking tussen de Federatie Slechtzienden- en Blindenbelang
(FSB), de FNB, en alle instellingen die werken ten behoeve van blinden en
slechtzienden (BOVVG), is scholing mogelijk in de overstap van Elnet naar het
Anderslezen.nl.
Op dit moment wordt er druk geschreven aan het lesmateriaal en het voorbereiden
van de organisatie rondom de scholing om te zorgen dat op 15 september het
startschot gegeven kan worden.
Van 15 september tot 31 december 2002 zullen in heel Nederland cursussen worden
gegeven in het gebruik van Anderslezen.nl door gebruik te maken van email en de
XML reader.
Vanaf 1 januari 2003 wordt gestart met het geven van cursussen internet en
webportaal.
Om deel te nemen aan de scholing kunt u zich melden bij de SB-lijn, de FNB en
de regionale instellingen. Alleen een naam en telefoonnummer is genoeg.
SB-lijn: +31 30 294 54 44 of FNB: +31 486 486 486
Christiaan Pinkster, medewerker BOVVG, tel: +31 58 28 47 300 of +31 6 55 76 10
49, email: christiaanpinkster@visio.nu
In aanvulling op ons testverslag over standaard tekstherkenningssoftware in het vorige nummer kunnen we melding maken van twee aangepaste tekstherkenningspakketten die nu actief ondersteund worden. Kurzweil 1000 wordt aangeboden door Sensotec (B) en Poët (op basis van FineReader) door Erocos (B). Er zijn ons geen leveranciers in Nederland bekend. Voor prijzen verwijzen we u naar de respectievelijke leveranciers (zie adressenlijst)
Het gratis hulpprogramma voor internet toegankelijkheid, WebFormater
versie 1.3, is in staat Flash MX elementen van een website toegankelijker
te maken. WebFormater werkt samen met alle schermuitleesprogramma's. Verder
zijn de minimum systeemeisen van de computer:
- Windows 98, ME, 2000, Windows XP en NT4 met Servicepack 4
- MS Internet Explorer 5.01, 5.5 en 6.0 (Netscape en Opera wordt niet
ondersteund).
Meer informatie en een volledig functionele, Nederlandse versie kan u gratis
ophalen bij www.webformator.com/hollaendisch/index.php
WinBraille 3.0 beta is het prototype van de nieuwe braillevertaler van
brailleprinterfabrikant Index uit Zweden. WinBraille is enkel geschikt voor het
aansturen van Index brailleprinters.
Het programma heeft een flinke verandering ondergaan ten opzichte van de
voorganger WinBraille 2.04. De meest opvallende wijzigingen zijn:
- Direct brailleren vanuit Word via het menu "Bestand", of via de
knoppenbalk.
- Mogelijkheden voor het automatisch omzetten van tabellen, lijsten en
spreadsheets.
- Instellen van het vertaalproces door rulefiles is vervangen door een
dialooginterface.
- Verbeterde opmaak van de braillepagina met onder andere zwartdruk
paginanummer.
- Sturing van het vertaalproces door opmaaksjablonen maakt meerdere
vertaalwijzen binnen één document mogelijk.
- Voor regelmatig terugkerende opdrachten kan een volledige configuratie worden
vastgelegd.
- Door documenten op te slaan als projecten kan naast de tekst ook de
bijbehorende configuratie worden overgedragen naar een ander werkstation.
De nieuwe versie is geschikt voor professioneel drukwerk, maar de bediening is
er niet eenvoudiger op geworden. Installatie van versie 3.0 vereist het
verwijderen van versie 2.04.
Hubertine Burgers
Vanessa van Dijk
Jantien van Middelaar
Irene van Tol
(onder supervisie van Christiaan Pinkster)
Inleiding
In de periode van eind januari tot en met eind juni zijn wij, vier studenten
ergotherapie van de Hogeschool van Amsterdam, met een afstudeerproject bezig
geweest. Dit project is gedaan in opdracht van het TOVG, het Technisch
Onderzoekscentrum van Visio en Sensis. Het project betrof een onderzoek naar
het gebruik van ZoomText Xtra Level 2 en LunarPlus door slechtzienden in de
thuissituatie.
Het TOVG had weinig zicht op het gebruik van de vergrotingssoftware en de
werkopstelling bij slechtzienden. Reden hiervoor is dat TOVG na het geven van
advies over de software, de computergebruikers vaak uit het oog verliest.
Daarom heeft TOVG ons ingeschakeld om hier meer duidelijkheid over te geven.
Een dergelijk onderzoek was nog niet eerder gedaan en zou daarom nieuwe
inzichten opleveren.
Tijdens de praktische uitvoering van het onderzoek zijn wij in tweetallen bij
de slechtziende computergebruikers thuis langs gegaan om er achter te komen hoe
zij de software gebruiken. Dit is gedaan door middel van een observatie en een
interview.
In totaal zijn wij bij maar 20 mensen langs geweest, verspreid over heel
Nederland. Helaas was dit aantal erg klein, wij hadden graag bij meer mensen
langs gegaan, dit bleek alleen niet mogelijk. De resultaten die uit dit
onderzoek zijn gekomen gaan alleen over de 20 respondenten en dus niet over de
gehele populatie slechtziende computergebruikers.
Opzet van het onderzoek
Vooraf aan het onderzoek hebben wij een aantal vragen opgesteld waarop we
antwoord wilden krijgen.
1. Wat voor functies en instellingen van de vergrotingssoftware ZoomText Xtra
Level 2 en LunarPlus worden door slechtziende computergebruikers in de
thuissituatie gebruikt bij het uitvoeren van activiteiten op de computer en op
welke manier worden deze functies en instellingen toegepast?
2. Welke redenen geven slechtziende computergebruikers aan om functies en
instellingen van ZoomText Xtra Level 2 en LunarPlus wel of niet te gebruiken en
welke redenen geven zij aan om de functies en instellingen op die manier toe te
passen?
3. Bij welk percentage van de slechtziende computergebruikers is er tijdens het
computergebruik sprake van reflectie van licht (kunstmatig en/ of natuurlijk)
op het beeldscherm?
Het doel van ons onderzoek was om op de volgende punten meer zicht te krijgen:
-De programma’s die gebruikt worden door slechtziende computergebruikers
-De functies en instellingen die worden toegepast bij het gebruik maken van de
vergrotingssoftware;
-De manier waarop de functies en instellingen worden gebruikt;
-De redenen voor het gebruik van die functies en instellingen;
-Het percentage slechtziende computergebruikers waarbij sprake is van
schittering op het beeldscherm door bijvoorbeeld een raam of lamp tijdens het
computergebruik.
Uitvoering van het onderzoek
Om tot betrouwbare resultaten te komen hebben wij gekozen om de respondenten
zowel te observeren als te interviewen.
We hebben voor beide vergrotingsprogramma’s, een observatielijst opgesteld
met daarin iedere functie van het betreffende programma. Deze lijst is ingevuld
door te kijken hoe de respondenten de vergrotingssoftware thuis gebruiken.
Voor deze observatie hebben wij zelf opdrachten meegenomen voor de
programma’s Word en Email, zodat iedere respondent dezelfde opdracht kon
uitvoeren. Daardoor was de uitgangssituatie voor iedere respondent gelijk.
Naar aanleiding van deze observatie hebben we de respondent geïnterviewd.
De vragen in dit interview gingen over de redenen waarom respondenten functies
wel of niet gebruikten.
Na deze observatie en het interview hebben we nog gekeken of er schittering van
licht door een raam of lamp in het beeldscherm aanwezig was.
Tot slot hebben we de respondent een aantal vragen gesteld over de
oogaandoening, het aantal jaar gebruik van de software, de problemen met de
software waren en de tevredenheid over de software.
De totale uitvoering van het onderzoek duurde 1,5 tot 2 uur.
Respondenten
We zijn bij 20 mensen thuis langs geweest.
Van de onderzochte respondenten was
Alle respondenten gebruikten de vergrotingssoftware 1 jaar of langer.
Resultaten
Uit dit onderzoek zijn een aantal opvallende resultaten gekomen. Alle
resultaten zijn gebundeld in een rapport: ‘Uit het zicht, resultaten van
het onderzoek’. Voor informatie kunt u contact opnemen met het TOVG in
Huizen, telefoonnummer +31 35 698 57 82
Opvallende resultaten
Vergroting
Opvallend is te zien dat de grootste ingestelde vergroting 9x was. ZoomText
Xtra Level 2 kan tot 16x vergroot worden en LunarPlus zelfs tot 32x. De
grootste groep respondenten had de vergroting maar op 3x of 4x staan.
Een verklaring hiervoor is dat de respondenten aangeven dat ze bij een grotere
vergroting het overzicht over het scherm missen. Zij maken dan liever gebruik
van meer spraak dan dat ze de vergroting nog groter zetten.
Schermindeling
Hierbij is opvallend dat 85% van de respondenten gebruik maakt van een volledig
vergroot scherm. De overige 15% maakt gebruik van H-split of een statisch
vergroot vierkant. De overige schermindelingen werden door de respondenten in
dit onderzoek niet gebruikt.
Wij verwachten dat de reden hiervoor is dat een volledig vergroot scherm zorgt
voor meer overzicht dan bijvoorbeeld de Horizontale/Verticale- split of het
statisch vergroot vierkant. Bovendien wordt bij een grote vergroting in een
kleiner vergroot scherm nog minder weergegeven van het hele beeldscherm.
Daardoor is er nog minder overzicht. Tijdens het onderzoek blijkt dat
respondenten het behouden van overzicht erg belangrijk vinden.
Documentlezer
Uit dit onderzoek is gebleken dat 35% van de respondenten geen gebruik maakt
van de documentlezer. Dit vinden wij zeer opmerkelijk.
Wat echter nog meer opvalt is het feit dat van de drie LunarPlus gebruikers
niemand gebruik maakte van de lichtkrant of de schermlezer. Zij gaven allen aan
dat zij hier een gebrek aan kennis over hadden.
Van de ZoomText Xtra Level 2 gebruikers maakte 23% van de respondenten geen
gebruik van de docreader of docreader speciaal. Ook hier werd als belangrijke
reden gebrek aan kennis genoemd.
Spraak
Het onderzoek is gedaan onder respondenten die in het bezit zijn van een
vergrotingssoftwarepakket in combinatie met spraak. Uit het onderzoek blijkt
echter dat 20% van de respondenten geen gebruik maakten van de spraak.
Niet gebruikte functies
Tijdens het onderzoek is gebleken dat de respondenten geen gebruik maakten van
de volgende functies:
-Horizontaal/ verticaal vergroten/ verkleinen van letters
-Swap-split
-Locator
-Secundaire vergroting
-Inzoomen van tekstgedeelte
-Vergroten van windows-menu’s
-Scrollfunctie
-Statische gebieden
-Het gebruik van gekoppelde gebieden tijdens de observatie
Gebrek aan kennis
Algemeen
Van het totaal aantal vragen die zijn beantwoord door de 20 respondenten werd
bij 23% als antwoord ‘gebrek aan kennis’ gegeven. Dit is een groot
percentage en wij vragen ons af hoe dit komt.
Er zouden hier volgens ons verschillende verklaringen voor gegeven kunnen
worden:
-de instructie is destijds niet goed geweest waardoor het niet goed is
overgekomen bij de respondenten.
-de gegeven instructie is in de loop der tijd vergeten door de respondent.
In relatie tot het geslacht
Tijdens het onderzoek werd door de vrouwen in verhouding vaker het antwoord
‘gebrek aan kennis’ gegeven dan door de mannen. Respectievelijk was
dit 38% en 17%.
Schittering
Er is gebleken tijdens het onderzoek dat 35% van de respondenten schittering in
het scherm heeft. Daarvan heeft 15% wel rekening gehouden met de werkopstelling
van de computer, 15% heeft geen rekening gehouden met de werkopstelling van de
computer en 5% heeft gedeeltelijk rekening gehouden met de werkopstelling van
de computer.
Van deze respondenten had niemand last van de schittering in het scherm tijdens
de observatie van het computergebruik.
Tevredenheid
Problemen met software
Bij de verschillende problemen die aangegeven werden door respondenten bleek
bij 45% van de respondenten, zowel ZoomText Xtra Level 2 gebruikers als
LunarPlus gebruikers, dat de computer regelmatig vastloopt. Opvallend is dat
dit voorkomt bij veel verschillende soorten computers, zowel oud/ nieuw, veel/
weinig geheugen, et cetera. Het is dus onwaarschijnlijk dat het vastlopen door
de soort computer wordt veroorzaakt. Een ander veel voorkomend probleem (bij
35% van de respondenten) was dat de vergrotingssoftware niet samenwerkt met
andere programma’s.
Het is zeer opvallend dat zoveel respondenten tegen dezelfde problemen
aanlopen. Wij vragen ons dan ook af of deze problemen bekend zijn bij de
leveranciers en/ of onderkend worden. Als dit het geval is, zijn hier dan al
maatregelen voor getroffen of stappen in ondernomen?
Tevredenheid
Alle respondenten hebben een cijfer gegeven voor hun softwarepakket. Opvallend
is dat het gemiddelde cijfer dat voor LunarPlus/ Supernova (6,3) lager ligt dan
het cijfer dat gegeven wordt voor ZoomText Xtra Level 2 (7,4).
Ondanks het aantal problemen dat men aangeeft, wordt wel vaak een hoog cijfer
voor het softwarepakket gegeven. Als reden gaven respondenten aan dat zij toch
wel erg blij waren met de software en dit de beste oplossing voorhanden was.
Ook was opvallend dat veel respondenten aangaven toch liever het andere pakket
te hebben gehad (zowel ZoomText Xtra Level 2 gebruikers, als LunarPlus
gebruikers).
Algemene kennis over de computer
Tot slot willen wij nog vermelden dat het opvallend was dat veel respondenten
nog weinig kennis hadden over het gebruik van de computer in het algemeen. Zo
werd bijvoorbeeld na het werken in Word eerst de computer afgesloten voordat
men het e-mail programma opstartte.
Wij hebben dit punt niet officieel meegenomen in het onderzoek, maar willen
hier toch melding van maken aangezien dit het werken met de computer wel
degelijk beïnvloedt. Wij vragen ons af hoe dit komt, of dit bekend is en
wat hier aan gedaan is.
Conclusie
Uit het onderzoek kunnen de volgende conclusies worden getrokken:
*Het is gebleken dat de respondenten ondanks de problemen die zij ervaren
tijdens het gebruik van de vergrotingssoftware, toch erg tevreden zijn met dit
hulpmiddel. Zij geven aan dat deze vergrotingssoftware voor hen de enige manier
is om met de computer te kunnen werken en zijn daarom erg blij met dit
hulpmiddel.
*Een hoog percentage van de respondenten geeft bij de redenen voor het gebruik
en of niet gebruiken van functies als antwoord ‘gebrek aan kennis’.
*Veel functies van de vergrotingssoftware worden door de respondenten niet
gebruikt.
*De onderzochte respondenten maken vaak gebruik van een relatief kleine
vergroting. De meeste respondenten gebruiken een vergroting tussen de 2 en 5
maal.
*ZoomText Xtra Level 2 kan tot 16 maal vergroten en LunarPlus zelfs tot 32 maal
vergroten. Het onderzoeksteam is geen enkele respondent tegengekomen met een
hogere vergroting dan 9 maal.
Tot slot willen wij nogmaals vermelden dat dit onderzoek onder slechts 20
respondenten is uitgevoerd en om die reden moet het gezien worden als een
inventariserend onderzoek dat handvatten biedt voor vervolgonderzoek.
Gerhard Pape
Inleiding
Er is tegenwoordig veel te doen over werken met beeldschermen. Er is ook
vrijwel niemand meer die op de werkplek en ook thuis niet met een computer
heeft te maken.
Een zoekopdacht in Google naar beeldschermen en ergonomie leverde 323
Nederlandse sites op. Wie telefonisch informatie wil kan contact opnemen met de
regionale ArboDienst (Nederland).
Wie dit als visueel gehandicapte doet en de richtlijnen doorneemt, zal zeer
waarschijnlijk al spoedig tot de conclusie komen dat er iets grondig mis is. De
reden is dat de algemene maatstaven worden aangelegd die geen rekening houden
met speciale behoeftes als vergroting, kleur en verlichting.
De aanleiding tot dit artikel is dat velen vaak achter een monitor zitten die
onjuist is ingesteld. Een verkeerd ingestelde monitor kan de arbeidsvreugde
behoorlijk vergallen. Het gevolg is op z'n minst vermoeidheid, maar ook
hoofdpijn en zelfs arbeidsongeschiktheid kan het eindresultaat zijn. Met weinig
moeite kan hierin vaak een enorme verbetering in worden gebracht.
In dit artikel wil ik de belangrijkste kenmerken van monitoren en de relatie
tussen de monitor en Windows bespreken. Een voorzet vanuit de techniek en
tevens een uitdaging aan de ergonomen de doelgroep op de werkplek eens aan een
nadere beschouwing te onderwerpen.
Allereerst worden de verschillende typen monitor behandeld; vervolgens de
beeldbuis en tenslotte het LCD.
Daarna wordt aandacht besteed aan de wijze waarop Windows omgaat met een
monitor en de instellingen onder Windows. Daarna komen de instellingen op de
monitor zelf aan de orde.
Diverse applicaties kunnen afzonderlijk ingesteld worden. Hiervan is een kort
overzicht gegeven.
Tenslotte worden enkele technische gegevens van monitoren in tabelvorm gegeven
als vergelijkingsmateriaal.
Wie het allemaal veel te technisch vindt kan volstaan met de punten
"Instellingen van Windows" en "Instellingen van de
monitor". Daar staat de pure toepassing zonder diepere achtergronden.
Beeldbuis monitoren
Onder beeldbuis monitoren verstaan we onze gewone oude vertrouwde glazen
monitor, zowel kleur als zwart/wit. De beeldbuis is een bijzondere variant van
de oude radiobuizen. De Engelse benaming is cathode ray tube (CRT) of
kathodestraalbuis. Door een hoge elektrische spanning worden elektronen tegen
een fosforescerende laag op het scherm geschoten. Bij deze botsing ontstaat
lichtenergie. De lichtkleur is afhankelijk van het fosforescerend materiaal.
Het totale beeld wordt opgebouwd door de elektronen te bundelen op een klein
puntje. Deze bundel wordt magnetisch over het hele scherm bewogen en in
intensiteit gevarieerd. Doordat de fosforescerende laag ook na de beschieting
nog een tijdje blijft nalichten zien wij alleen het totale beeld.
Een nadeel van deze methode is dat bij lage schrijfsnelheid toch een daling van
lichtintensiteit is waar te nemen. De gebruiker ervaart dit als flikkering.
Voor de gemiddelde gebruiker is een verversing van 75 tot 85 keer per seconde
niet meer waarneembaar. We noemen dit de verversingsfrequentie of refresh rate,
uitgedrukt in Hertz (Hz).
Monitoren passen zich automatisch aan de lijnfrequentie en de beeldfrequentie
van het videosignaal aan. Dit heet automatische synchronisatie.
Monochroom- en kleur
Eerst moet worden opgemerkt dat er verschil is tussen een monochrome monitor en
een kleurenmonitor. Monochroom betekent dat de monitor slechts
één kleur kan weergeven. In de meeste gevallen gaat het dan om
wit, eventueel om groen of amber. Het scherm is dan aan de binnenzijde bedekt
met één fosforescerende laag voor die bepaalde kleur.
Een kleurenmonitor kan alle kleuren weergeven. Deze kleuren worden echter wel
samengesteld door middel van kleurmenging. De fosforescerende laag op het
scherm is daarvoor onderverdeeld in kleine beeldelementen, dots genoemd. Deze
dots worden in groepjes van drie aangestuurd door drie afzonderlijke
elektronenbundels. Steeds een rood, groen en blauw element. De hoeveelheid
rood, groen en blauw bepaalt het resultaat van die drie samen. Doordat de
elementen zo klein zijn worden ze niet meer afzonderlijk waargenomen en zien we
alleen het totaalresultaat. Alle kleuren inclusief wit en zwart zijn mogelijk
door de juiste verhouding van elke kleur.
De grootte van de dots bepaalt de mate van detailweergave van de monitor. De
maat daarvoor is de dotpitch, de afstand tussen twee gelijkgekleurde dots in
millimeters. Een gebruikelijke maat is 0,28 tot 0,26 mm.
Toch kan het voorkomen dat hierbij problemen optreden. Mensen met een korte
leesafstand, 10 tot 20 cm, en een redelijk goede detailwaarneming zullen het
scherm zien als een mozaïek wat erg vermoeiend is.
LCD monitoren
Het LCD-scherm is het eerste platte display dat in het begin vooral bij
rekenmachines gebruikt werd. Als computerscherm komt dit type in zijn
oorspronkelijke vorm niet meer voor. Momenteel vinden we dit display in
speciale toepassingen zoals mobiele telefoons, palmtops, GPS-apparaten,
autodashboards etc.
Het LCD-scherm heeft in vrij korte tijd een enorme ontwikkeling doorgemaakt. De
verschillende types zijn achtereenvolgens; TN, STN, DSTN en nu TFT, terwijl
S-TFT en MVA de nieuwste ontwikkelingen belichamen. Verbeteringen liggen vooral
op het gebied van hoger contrast, veel grotere helderheid, betere kleurweergave
en een grotere zichthoek.
Principe van de LCD-monitor
De eerste LCD-schermen wekten zelf geen licht op, maar reflecteerden het
omgevingslicht. Het contrast van deze schermen was bedroevend laag. Alle nieuwe
typen zijn zogenaamde "Backlit" schermen. Deze hebben
achtergrondverlichting met speciale koudlicht TL-lampjes. Dit licht schijnt
door het platte scherm heen.
Het LCD-scherm is opgebouwd uit een groot aantal afzonderlijke beeldelementen,
pixels genoemd. Elk element is voorzien van een elektrisch instelbaar
polaroidfiltertje waarmee het licht gecontroleerd kan doorgelaten worden. Dit
filter bestaat uit een dun vloeistoflaagje met kristalletjes. De stand van de
kristallen is afhankelijk van de elektrische spanning die op het pixel staat.
Heel plastisch uitgedrukt; "het is een soort luxaflexschermpje".
Voor kleurenweergave zijn de pixels verdeeld in drie sub-pixels. Hieraan zijn
kleurfiltertjes toegevoegd in rood, groen en blauw zodat weer een volledig
palet aan kleuren kan worden samengesteld.
De verschillen tussen de diverse types LCD zitten in de wijze waarop de
aansturing van deze filters is gerealiseerd en de opbouw van het filteren.
De pixels worden bestuurd via een coördinatensysteem. Heel anders dan bij
beeldbuismonitoren. Om een LCD-scherm aan te sturen moet het analoge
VGA-signaal van de videokaart weer digitaal worden gemaakt. Daarvoor is een
AD-converter ingebouwd. Deze converter werkt minder goed bij hoge
beeldfrequenties. (Boven de 75Hz.)
De nieuwste professionele LCD-monitoren hebben een DVI-I aansluiting voor
directe digitale aansturing via een speciale DVI videokaart. Daarmee vervalt de
omzetting van digitaal naar analoog en weer terug, wat de beeldkwaliteit ten
goede komt.
De instelling van elk pixel op het scherm wordt vastgelegd en aangepast bij
verandering. Hierdoor hebben we bij LCD-schermen geen hinder van
variërende helderheid en zal het scherm niet flikkeren zoals dat bij een
gewone monitor kan gebeuren. Toch zit aan het LCD-principe weer een nadeel. Het
LCD-scherm kan niet onbeperkt snel veranderen omdat er kristalletjes in een
vloeistof moeten draaien. Het gevolg is dat we bij snellere bewegingen zoals
een muis, maar ook bij toepassing als monitor bij tv-loepen, een schaduwbeeld
zien. Ook hieraan wordt hard gewerkt. Er zijn al enige tijd tv-loepen met
LCD-scherm op de markt. Toch is een waarschuwing op z'n plaats. Niet elk
LCD-scherm is geschikt voor gebruik met een tv-loep.
De TFT-monitor wint steeds meer terrein. Door de dalende prijs valt de keuze
steeds vaker op dit type monitor met z’n hogere helderheid en contrast.
Ook qua levensduur wint de TFT-monitor glansrijk van de beeldbuis. Een goede
investering dus.
Videogedeelte van de PC
In elke PC zit een videoadapter die de koppeling van de PC aan de monitor
verzorgt. Deze adapter levert dus het elektrisch signaal voor de monitor. De
videoadapter kan onderdeel uitmaken van het zogenaamde moederbord, of is als
insteekkaart uitgevoerd. De meeste insteekkaarten hebben tegenwoordig een
PCI-connector voor de aansluiting intern in de PC en een VGA-connector voor de
monitorkabel op de achterzijde.
Voor de juiste werking van deze videoadapter is een stuurprogramma (driver)
nodig. Dit programma wordt gemaakt door de fabrikant van de videoadapter. Elk
merk en type adapter heeft een speciale versie van dit stuurprogramma nodig
voor de verschillende versies van Windows. De instellingen voor het
videogedeelte zijn bereikbaar via het onderdeel Beeldscherm van het
Configuratiescherm.
Voordat we hierop verder ingaan moet nog iets worden rechtgezet. Bij de intrede
van LCD-monitoren is de term pixel gebruikt waar bij de gewone monitor de term
dot werd toegepast.
Maar, de term pixel was al in gebruik bij Windows als benaming voor het
kleinste door Windows gehanteerde beeldelement. Dit zijn twee verschillende
zaken. Het aantal pixels bij een LCD-scherm en het aantal beeldbuis-dots zijn
vaste, onveranderlijke gegevens. Het aantal Windows-pixels kan worden
aangepast. We noemen dat de resolutie.
Om bij LCD-schermen een optimale beeldkwaliteit te krijgen moet de
beeldresolutie in Windows worden aangepast aan die van het scherm. Bij
beeldbuismonitoren is deze voorwaarde minder dwingend.
Betekenis van instellingen voor de gebruiker
Afhankelijk van de visuele toestand van de gebruiker is er een bepaalde
optimale combinatie van instellingen. De belangrijkste variabelen zijn:
grootte, kleur(-combinaties), beeldfrequentie, helderheid en contrast.
Opgemerkt moet worden dat met grootte op deze plaats niet zo erg veel bereikt
kan worden. Alleen onderdelen van het scherm kunnen vergroot worden.
Instellingen van Windows
De nu volgende tekst is geschreven op basis van Windows 98 omdat dit bij de
meeste thuiscomputeraars nog gebruik is, maar is met kleine wijzigingen ook
toepasbaar bij andere Windows-versies. Bovendien is het type monitor en
videokaart ook van invloed op de aangeboden opties.
Op de PC kan bij "Start - Instellingen - Configuratiescherm -
Beeldscherm", een aantal zaken ingesteld worden wat betreft: schermopbouw,
videoadapter en monitor(type).
-Het eerste tabblad "Achtergrond" biedt de mogelijkheid een plaatje,
patroon of een bepaalde kleur als achtergrond voor het bureaublad te kiezen.
(Welke kleur dat is kan worden ingesteld onder het tabblad Vormgeving.)
-Het tabblad "Vormgeving" is de plaats waar ingesteld wordt welke
grootte en kleur wordt gebruikt in diverse situaties als bureaublad,
invoervelden, pictogrammen en menu’s.
De kleurenschema’s bieden standaardcombinaties die handig zijn bij
bijzondere kleurbehoeften. Zo zijn er kleurenschema’s "Hoog contrast
wit", "Hoog contrast zwart", maar ook diverse kleurvarianten.
Voor de correctie van de grootte van schermonderdelen in verband met hogere
schermresoluties zijn de varianten (groot) en (extra groot). Specifieke
onderdelen uit een bestaand schema kunnen individueel worden aangepast en als
nieuw schema worden opgeslagen.
Toch is hier geen echte vergroting mogelijk. Een dialoog die te groot is voor
het scherm kan niet meer gebruikt worden omdat er knoppen ontbreken. Er is geen
scrollmogelijkheid.
-In het tabblad "Instellingen" zitten de wat technischer zaken. Hier
is de kleurdiepte en de schermresolutie instelbaar. De kleurdiepte is het
aantal kleuren dat weergegeven kan worden. De gedetailleerdheid van de kleur.
Voor gebruikers van screenreaders en vergrotingspakketten is dit de plek waar
"256 kleuren" moet worden ingesteld om optimaal gebruik te maken van
hun aanpassing.
De schermresolutie is het aantal beeldpunten waaruit het scherm wordt
opgebouwd. Bijvoorbeeld 800 x 600 of 1024 x 768. Met de keuze van een hogere
resolutie worden alle onderdelen op het scherm verkleind. Correctie is mogelijk
met enkele schema’s zoals bij Vormgeving is genoemd.
-Onder de knop "Geavanceerd" in het tabblad "Instellingen"
zitten een aantal tabbladen voor de instelling van de videoadapter en het
monitortype. Het aantal tabbladen en de benaming ervan is afhankelijk van het
type monitor en video-driver.
Onder het tabblad "Algemeen" kan de tekengrootte worden aangepast.
Dit geeft grotere tekens en daarmee grotere dialogen. Al heel snel past een
dialoog niet meer op het scherm.
Enkele opmerkingen. Het is zaak eerste de juiste monitor in te stellen. De
gekozen monitor bepaalt mede welke opties worden aangeboden bij de instelling
van de adapter. Soms kan de juiste driver voor de monitor niet worden gevonden.
Dan stelt Windows standaard een "Plug and Play" monitor in met zeer
beperkende mogelijkheden, bijvoorbeeld 60 Hz beeldfrequentie. Kies dan een
vergelijkbaar type, of een standaardtype "Super VGA 800x600 @ 75Hz".
Bij het tabblad "Adapter" stellen we tenslotte de beeldfrequentie in
als we hinder ondervinden van een flikkerend scherm.
Instellingen van de monitor
Nu kleur, grootte, kleurdiepte, resolutie en beeldfrequentie zijn ingesteld
nemen we de monitor zelf ook nog even onder handen. Een moderne monitor heeft
daarvoor een "On Screen Menu" (OSM). Hierin kunnen tal van
instellingen worden aangepast. Een beetje menu heeft zo'n 25 onderdelen. Hier
komen alleen die eigenschappen aan bod die direct van belang zijn voor de
slechtziende gebruiker.
Helderheid
Onder de helderheid verstaan we de lichthoeveelheid die de monitor uitstraalt.
Hiermee wordt de intensiteit van de elektronenbundel of de helderheid van de
backlit lampen ingesteld. Een scherm geeft licht en kan dus opgevat worden als
een lichtbron. De helderheid van een scherm wordt dan ook uitgedrukt in candela
per vierkante meter (cd/m2). Dezelfde eenheid die ook voor lampen wordt
gebruikt. De helderheid van een wit gedeelte van het beeldscherm wordt gemeten.
Contrast
Het contrast is de verhouding tussen het lichtste en het donkerste gedeelte van
het scherm. Voor het bepalen van het contrast zijn dus twee metingen nodig. Een
storende factor is de omgevingsverlichting. Vooral op de donkere delen van het
scherm kan weerkaatsing erg hinderlijk zijn en het contrast negatief
beïnvloeden. De meeste monitoren zijn dan ook van een goede
anti-reflectielaag voorzien. De mooiste resultaten, die in de folders staan,
worden bereikt in een donkere omgeving.
Kleurtemperatuur
De kleurtint van de lichte delen van het scherm kan hinder veroorzaken bij
bepaalde overgevoeligheid. Correctie van helderheid en contrast kunnen dan maar
ten dele uitkomst bieden. De meeste kleurenmonitoren hebben in hun instellingen
de mogelijkheid de kleurtemperatuur aan te passen. De tint van wit kan daardoor
gevarieerd worden van hard blauwachtig (10.000 K) tot crèmekleurig (5000
K).
Toepassingsprogramma’s
Binnen toepassingprogramma’s kan soms ook nog behoorlijk wat verbeterd
worden aan de leesbaarheid van het scherm.
Microsoft Word
Als vergrotingsmethode kan de zoomfactor vergroot worden tot de tekst de volle
breedte van het scherm beslaat, maar ook groter is mogelijk, tot 500% aan toe.
Deze vergroting beperkt zich wel tot de tekst alleen.
Word heeft de mogelijkheid grote pictogrammen in te stellen. Dit geeft een
knoppenbalk met pictogrammen die twee keer zo groot zijn als normaal. Eventueel
kan een blauwe achtergrond ingesteld worden zonder dat dit voor de tekstkleur
gevolgen heeft.
Bij het vergroten van de zoomfactor treedt een eigenaardigheid op. Bij de stap
van 119% naar 120% lijkt de tekst plotseling vetgedrukt te worden. Dit komt
doordat Word dan de tekens in de tekst afbeeldt met een lijndikte van twee
pixels in plaats van 1 pixel. Vaak een enorm voordeel in het grensgebied van
wel of niet vergroten.
Outlook (Express)
Gebruik van een groter lettertype dan 8 of 9 punten is lastig bij deze e-mail
pakketten. Doordat er erg veel informatie op het scherm staat, gaat bij een
groter lettertype vrijwel direct informatie verloren. Alleen een echt
vergrotingspakket biedt dan uitkomst.
Bij het gebruik van het Windows kleurenschema "Hoog contrast, zwart"
in combinatie met onder andere Outlook en Outlook Express ontstaat een valkuil.
Bij beantwoorden is standaard een blauwe tekstkleur ingesteld. Nauwelijks
leesbaar op de zwarte achtergrond. Veranderen van blauw naar wit geeft voor de
gebruiker direct prima resultaat. Echter, de ontvanger van de email krijgt de
witte tekst op een witte achtergrond en ziet dus niets. Het is beter om de
tekstkleur op automatisch te zetten, dit geeft naar beide partijen een leesbaar
resultaat.
Internet Explorer
Bij het lezen van informatie van internet krijgen we te maken met een enorme
variatie qua tekstopmaak. De Internet Explorer biedt mogelijkheden om dit
enigszins te kanaliseren.
Belangrijkste instellingen zijn: eigen kleuren kiezen en eigen lettertype en
lettergrootte. De instellingen hiervoor zitten onder Extra, Internet-opties,
tabblad Algemeen. Eerst gewenste kleur en lettertype instellen en vervolgens de
opmaak van de pagina zelf negeren bij de knop Toegankelijkheid. . . Tenslotte
onder Beeld, Tekengrootte de gewenste lettergrootte instellen.
Voor meer informatie over het aanpassen van presentatiewijze van internetpagina’s is op de website van Microsoft veel te vinden. Zie www.microsoft.com/enable bij "visual impairment".
Eigenschappen van monitoren
Richtwaarden van enkele monitoren
| CRT |
LCD / TFT |
TV-loep |
|
| Helderheid |
120 cd/m2 |
300 cd/m2 |
600 cd/m2 |
| Contrast |
1: 100 - 1: 200 |
1: 200 - 1: 400 |
1: 200 |
| Max.resolutie |
1920 x 1440 |
1280 x 1024 |
800 x 600 |
| Beeldfrequentie. |
56 - 160 Hz |
50 - 75 Hz |
60 - 85 Hz |
| Dot pitch |
0,25 - 0,28 mm |
0,25 mm |
- |
| Kleurtemperatuur |
5000 - 10.000K |
5000 – 10.000K |
- |
| Responstijd |
- |
6/20 – 10/35 ms |
- |
| Zichthoek |
- |
130 – 160º |
- |
Deze waarden zijn overgenomen uit diverse datasheets.
Hierna volgen enkele tabellen met meetresultaten van een klein onderzoek bij
twee willekeurig gekozen referentiepersonen, twee slechtziende personen en
tenslotte een drietal beeldschermloepen.
Uiteraard mag uit dit beperkte aantal metingen geen algemene conclusie worden
getrokken. Toch is zijn enkele zaken opvallend:
- Duidelijk dat de hoge contrastwaarden uit de datasheets in de praktische
opstellingen nergens ook maar benaderd worden. De omgevingsverlichting is daar
mede debet aan.
- Opvallend is dat de beeldschermloepen op een twee keer zo grote helderheid
ingesteld blijken te zijn.
- Niet vermeld zijn de metingen van enkele monitoren van 8 jaar oud. De
maximale helderheid was teruggelopen tot ongeveer 75 cd/m2. Duidelijk
ongeschikt voor gebruik.
Instellingen gemeten bij enkele ziende gebruikers:
Referentie-1 |
Referentie-2 |
|
Helderheid |
115 cd/m2 |
100 cd/m2 |
Contrast |
1: 40 |
1: 16 |
Deze waarden zijn gemeten in de normale verlichtingsomstandigheden.
Instellingen gemeten bij enkele slechtziende gebruikers:
Test-1 |
Test-2 |
|
Helderheid |
105 cd/m2 |
120 cd/m2 |
Contrast |
1: 20 |
1: 35 |
Deze waarden zijn gemeten in de normale verlichtingsomstandigheden.
Instellingen gemeten bij beeldschermloepen:
beeldschermloep 1 |
beeldschermloep 2 |
beeldschermloep 3 (LCD) |
|
Helderheid |
350 cd/m2 |
180 cd/m2 |
200 cd/m2 |
Contrast |
1: 28 |
1: 30 |
1: 65 |
Deze waarden zijn gemeten in de normale verlichtingsomstandigheden.
Gerrit Van den Breede
Sinds 1996 wordt deze hulpmiddelenbeurs voor visueel gehandicapten jaarlijks georganiseerd in het Queen Alexandra College, een nationale blindenschool in een residentiële buitenwijk van Birmingham in Engeland. Ruim 80 standhouders waren gehuisvest op Sight Village 2002 in diverse lokalen van de school op het gelijkvloers en in een grote tent. Per categorie hulpmiddelen berichten we over de stand van zaken en de markantste nieuwigheden.
Beeldschermloepen
Het bestaande gamma beeldschermloepen van Tieman onderging enkele
opmerkelijke verbeteringen en wijzigingen. De aan/uit knop kan nu niet meer per
ongeluk bediend worden door een opstaande rand rondom de knop. Een A4-blad kan
nu zonder het te verschuiven helemaal gelezen worden met een redelijke
vergroting. De verlichting gebeurt door middel van LED's die een veel langere
levensduur hebben waardoor het vervangen van lampen niet meer nodig is. Het
controlepaneel (feature pack) is via een krulsnoer verbonden met de loep en kan
afgenomen worden om het dichter bij de gebruiker te plaatsen. De
bedieningsknoppen op de voorzijde van het leesplateau zijn volledig herdacht en
zijn logischer en makkelijker te bedienen, o.a. door het gebruik van opstaande
randjes rondom de knoppen. Het blokkeringsmechanisme van het leesplateau heeft
een verbeterde bedieningshendel die minder vooruitstekend is. Merk op dat het
gamma toestellen in Engelstalige landen "ClearView" heet in plaats
van "Twinkle". Twinkle heeft in het Engels de betekenis van guitige
knipoog.
Tieman presenteerde in première de Traveller, een
draagbare kleurenbeeldschermloep vergelijkbaar met de Reinecker Maxlupe. Scherm
en camera zitten in één behuizing waarbij het scherm zodanig kan
weggeklapt worden dat schrijven onder de Traveller mogelijk is. Het toestel op
Sight Village was een prototype en vertoonde nog enkele onvolkomenheden in het
beeld. Zie ook de technische fiche in dit nummer. De Traveller is vanaf
september 2002 verkrijgbaar voor 2.195 euro, excl. BTW.
De Eezee Pocket Reader is een erg compacte en low-budget draagbare
beeldschermloep, ook geïnspireerd op de Reinecker Maxlupe. Het toestel
wordt ingeschakeld als het aangeraakt wordt op de twee koperen latjes die zich
op de zijkanten bevinden. Het beeld is monochroom en er kan ook geschreven
worden onder de camera als het toestel opgetild wordt. Leverancier Integra (B)
kan gecontacteerd worden want hij verkoopt reeds andere producten van deze
Engelse fabrikant.
Schermuitleesprogramma's
Bij Dolphin werd de nieuwe versie 5 van Supernova & HAL met veel
enthousiasme aan het publiek voorgesteld. Vooral de toegankelijkheid tot
internet is fel verbeterd want dat was een zwak punt van deze
schermuitleessoftware. Versie 5 heeft lang op zich laten wachten, met telkens
uitgestelde releasedata. In België en Nederland zijn er verschillende
leveranciers van Dolphin producten.
Zie ook de volgende paragraaf over een ander product, Outspoken for Mac
9.2.
Brailleleesregels
Voor de allereerste keer werd een Macintosh met brailleleesregel getoond
in een werkende opstelling. Alva presenteerde een draagbare Apple Macintosh
(iBook) die aangesloten was op een Alva 544 Satellite brailleleesregel. Het
gebruikte schermuitleesprogramma is Outspoken for the Mac versie 9.2 dat
eveneens de spraakweergave aanstuurt. Elke Mac is standaard uitgerust met de
nodige hard- en software om synthetische spraak te genereren, maar Nederlands
is niet beschikbaar. Het systeem werkt enkel vanaf MacOS 9.x maar niet onder
het nieuwe, Unix-gebaseerde MacOS 10. Enkel de Satellite brailleleesregels van
Alva worden ondersteund. Omdat de Mac een nog meer muisgebaseerd systeem is als
Windows (minder sneltoetsen) is de toegankelijkheid niet op hetzelfde niveau.
Maar uit de demonstratie bleek dat het wel werkbaar is.
De Oostenrijkse firma Caretec toonde een prototype van een low-budget
brailleleesregel die braille toont door middel van een ronddraaiend
schijfje. De gebruiker legt zijn vinger in de uitsparing waar het schijfje
draait en voelt dan de braille als het ware voorbijschuiven. De snelheid
hiervan is regelbaar. Het is nog niet duidelijk wanneer het toestel op de markt
komt en hoeveel het gaat kosten.
Brailleprinters
De Tiger Embosser is een brailleprinter (ViewPlus Technologies, USA)
gebaseerd op inktjet-technologie, die eveneens in staat is grafische elementen
is een verfijnd voelbaar patroon af te printen. Verschillend gekleurde vlakken
in bijvoorbeeld een taartdiagram worden met een verschillend voelbare structuur
afgeprint. Het printen kan gebeuren vanuit Word door middel van een specifieke
printerdriver voor de Tiger Embosser. Geen leverancier gekend de Benelux.
Oriëntatie- en mobiliteitshulpmiddelen
De Sonic Wayfinder is een geluidsbaken met afstandbediening. De
gebruiker zendt met zijn afstandbediening een signaal uit en het
batterijgevoede baken reageert met een hoogtonig geluidssignaal. Hierdoor is de
blinde in staat zijn weg te vinden naar de geluidsbron toe. Het geluid duurt
zolang de knop van de afstandbediening ingedrukt wordt. Fabrikant is Product
Design Innovation uit Engeland en er is geen leverancier gekend in België
of Nederland.
De Victor Trekker van het Canadese VisuAide is een draagbaar
satelliet-navigatiesysteem voor visueel gehandicapten. Het toestel kon echter
niet gedemonstreerd worden. Er zijn verder weinig concrete gegevens bekend.
Producent Pulse Data gaf een overtuigende demonstratie van de
BrailleNote/VoiceNote GPS. Demonstraties werden verschillende keren per
dag georganiseerd voor kleine groepjes belangstellenden. Het is de eerste keer
dat een dergelijk satelliet-gebaseerd navigatiesysteem in een praktisch
bruikbare uitvoering gedemonstreerd werd. Er werd al jarenlang over gepraat en
er zijn al vele labo-uitvoeringen beschreven. Het systeem bestaat uit een
notitietoestel, de BrailleNote (of VoiceNote) en een standaard GPS ontvangertje
(Garmin of Magellan) dat bovenop de schouderriem bevestigd wordt voor optimale
satellietontvangst. Via gesproken boodschappen (niet in het Nederlands) wordt
de blinde gebruiker gegidst naar zijn bestemming. Onderweg kunnen elektronische
"broodkruimels" uitgezet worden om herkenningspunten (kruispunt,
restaurant, ...) op te slaan in het geheugen. Het systeem kan gebruik maken van
deze broodkruimels bij het geven van boodschappen naar de gebruiker (door
ernaar te refereren). Het toestel dient naast een blindengeleidehond of een
witte stok gebruikt te worden. De nauwkeurigheid bedraagt tussen de 3 en 10
meter. Kompas faciliteiten zijn eveneens voorzien. Men schat de prijs op
ongeveer 800 euro voor een compleet systeem. Geen leverancier gekend in
België of Nederland.
Braillenotitietoestellen
De PACmate is een nieuw braillenotitietoestel van het Amerikaanse
Freedom Scientific, tevens de maker van het schermuitleesprogramma Jaws. Het
toestel werkt op een afgeslankte Windows-versie en een aangepaste versie van
Jaws. De spraakweergave gebeurt via Eloquence in verschillende talen maar
géén Nederlands. Het ging hier nog om een prototype en het is nog
niet duidelijk of het product ook op de Belgisch-Nederlandse markt een
leverancier krijgt. Veel zal wellicht afhangen van de beschikbaarheid van een
bruikbare Nederlandse spraakweergave.
Sprekende agenda's en organisers
Bij CVIP (Engelse leverancier) was de vernieuwde versie van de Voice
Diary te zien. Het toestel is nu veel minder dik en de toetsen hebben een
rubberen antislip uitvoering. De Voice Diary is een organiser met
spraakherkenning zonder visueel scherm en er zijn drie uitvoeringen: Model 1Mb
met 15 min. opnametijd, Model 2Mb met 30 min. opnametijd en Model 4Mb (IMP) met
90 min. opnametijd. De Voice Diary wordt in België door Integra geleverd
en in Nederland door Worldwide Vision.
Brailleproductiesoftware
Braille Maker for Windows en Braille Maker Professional zijn twee
computerprogramma's om brailleschrift aan te maken. Met de Professional versie
kan ook Moon-schrift aangemakt worden. Moon-schrift blijkt in Engeland nog
steeds gebruikt te worden als overstap van het gewone schrift naar braille of
voor mensen die niet in staat zijn de fijne braillecode aan te leren.
Ondersteuning voor niet-Engelse talen kan voorzien worden. Producent is het
Engelse Pia en er is geen Belgische of Nederlandse leverancier bekend.
De Duxbury Braille Translator (DBT) is ondertussen aan versie 10.4
toegekomen en werkt onder alle versies van Windows. Bestanden kunnen
uitgewisseld worden met de DOS en Macintosh versies van dit programma.
Ondersteuning voor verschillende brailleprinters is voorzien. DBT is ook in
staat wiskundige braille en Moon-schrift (als grafische braille) te converteren
en te printen. De gebruikersinterface is Engelstalig en een Franse versie is
beschikbaar. Verschillende talen worden reeds ondersteund, waaronder Bulgaars
en Arabisch. Maar geen Nederlands. Het is eveneens mogelijk om elektronische
DAISY-boeken te importeren en om te zetten naar braille.
Goodfeel 2.5 is een Amerikaans PC-programma dat in staat is
muziekbraille te produceren volgens de internationale standaard die hiervoor in
1997 overeengekomen werd. Producent is Dancing Dots en er is geen leverancier
in België of Nederland gekend.
Tactiel aanmaakmateriaal
De Engelse firma Zychem maakt zwelpapier waarvan zij beweren dat het
bestand is tegen het bedrukken met een laserprinter (HP) en een kopieermachine.
Een laserprinter en een kopieermachine produceren immers warmte die het
zwelpapier kan doen zwellen terwijl het nog in de printer of kopieerder zit !
Er is geen leverancier in België of Nederland gekend.
Sprekende huishoudtoestellen
Enkele nieuwe toestellen bij de Engelse fabrikant COBOLT:
-een Engels sprekende basisrekenmachine met wekker en een scharnierend
afdekplaatje.
-een waterpas met LED's en geluidstonen.
-een Engels sprekende rolmeter.
-een verbeterde versie van de Engels sprekende microgolfoven (merk: LG),
nu met afwasbare tactiele bedieningsknoppen. Tevens is er een sprekende klok en
een sprekende keukentimer ingebouwd die onafhankelijk van de over werken.
-een digitale memorecorder met de mogelijkheid tot 99 boodschappen op te
nemen met een totale opnametijd van 15 minuten. Er is een schuivend deksel
voorzien zodat de bedieningsknoppen afgeschermd kunnen worden.
-Engels sprekende universele afstandbediening voor videorecorders die
eveneens als sprekende klok kan functioneren.
Voor een aantal van deze producten kan u terecht bij Integra in België en
Worldwide Vision in Nederland. Het is niet uitgesloten dat er nog andere
leveranciers zijn die deze producten in hun gamma hebben of gaan nemen.
Buiten categorie
*Windows XP Explained is het vierde boek in een serie boeken over Windows voor
visueel gehandicapte computergebruikers. Het is geschreven door Sarah Morley en
uitgegeven door het RNIB. Er zijn echter geen Nederlandse versies van dit
Engelse boek gepland. Meer info op www.winguide.co.uk
*De Amerikaanse firma SmartMedia (www.smartmediaonline.com)
presenteerde de Audio Internet Streaming Server. Dit toestel ziet eruit
als een CD-speler maar is in werkelijkheid een internetcomputer die op het web
op zoek gaat naar radiostations (streaming audio). De bediening is erg
eenvoudig gehouden en spraakweergave voor blinden is voorzien.
*Het Zweedse Labyrinten Data en het Engelse Dolphin Computer Access
presenteerden in een samenwerkingsverband diverse diensten en producten voor de
aanmaak en verwerking van DAISY (digitale audio) gestructureerde elektronische
boeken: TIPS, TOPS, WIPS, LpStudio Plus, STAR en EaseReader. Meer info op
www.dolphinlabyrinten.com
*De Accessible Graphing Calculator (AGC) is een Windows programma dat
een wetenschappelijke rekenmachine met grafische display nabootst. Zowel het
cijfermateriaal als de grafiek kunnen overeenkomstig (cijfers in braille en
grafiek als voelbare vorm) afgeprint worden op de Tiger Embosser. Beide
producten zijn dan ook van dezelfde fabrikant: ViewPlus Technologies, USA.
Besluit
De drie meest opvallendste nieuwigheden waren de brailleleesregel voor de
Apple Macintosh, het aangepast sprekend GPS-navigatiesysteem en de
aankondiging van het boek Windows XP Explained.
Een heel aantal hulpmiddelen heeft (nog) geen leverancier in België. Dat
komt deels door het feit dat producten voor het eerst getoond worden op zo'n
hulpmiddelenbeurs en deels door het ontbreken van Nederlandse versies. Het valt
af te wachten welke producten hun weg vinden naar de Belgisch-Nederlandse
markt.
De Sight Village beurs is een plaats waar concrete hulpmiddelen voor visueel
gehandicapten samengebracht zijn. Daardoor vormt het een uitstekende
informatiebron om up-to-date te blijven.
Toegankelijkheid
-Opmaak: tekst en afbeeldingen
-Keuze tussen tekst- en grafische weergave: ja
-Ophaalmogelijkheid: neen
-Invulschermen: neen
-Kaders: neen
Inhoud
Dit is de website van het Queen Alexandra College uit Birmingham. Het QAC is,
kort gezegd, een blindenschool waar ook personen met andere handicaps terecht
kunnen. De site gaat uiteraard over de diensten en activiteiten die de school
te bieden heeft.
-Vanuit de startpagina zijn directe links naar informatie over
toegankelijkheidsaspecten.
-Via de link "Click here for accessibility info" krijgt de bezoeker
concrete informatie over hoe Internet Explorer 5 en Netscape Navigator 4
toegankelijker kunnen gemaakt worden door middel van enkele instellingen binnen
die browsers.
-De Flash-intro kan overgeslagen worden om direct door de gaan naar de grafisch
aantrekkelijke versie van de site en er is ook een link voorzien om naar de
tekstversie door te schakelen.
-Een beperkt deel (prospectus) van de QAC-site is als MP3 geluidsbestanden te
raadplegen. Als uw computer over de juiste multimedia software (Quicktime,
Windows Media Player, ...) beschikt, kan u luisteren naar een duidelijk Engels
sprekende mannenstem. Een opmerkelijk initiatief.
Toegankelijkheid
-Opmaak: hoofdzakelijk tekst
-Keuze tussen tekst- en grafische weergave: ja
-Koppelingen naar andere sites: ja
-Ophaalmogelijkheid: neen
-Invulschermen: ja
-Kaders: neen
Inhoud
Ook in deze internet-tijden vormt Teletekst een niet te verwaarlozen
informatiebron. Het is gratis informatie die zéér regelmatig
geactualiseerd wordt. De teletekst informatie is eveneens beschikbaar via het
web.
-De bezoeker kan kiezen tussen een grafische of tekstuele weergave van de
teletekstpagina's.
-Men kan ervoor kiezen om alle subpagina's tegelijk met de hoofdpagina op te
vragen.
-Automatische verversing van de gevraagde pagina's om de minuut kan ingesteld
worden.
-Voor slechtzienden stelt de toegankelijkheid doorgaans weinig problemen.
-Personen die aangewezen zijn toegang via braille of spraak kunnen er
moeilijkheden optreden. Via de website van Rudi Canters is een door hem
aangepaste link opgenomen die de toegankelijkheid verhoogt:
www.blindsupport.be/toegaan.htmMen
klikt er op "Aangep. VRT teletekst" en vervolgens krijgt men een
scherm waar het teletekstpaginanummer kan ingetikt worden.
Toegankelijkheid
-Opmaak: hoofdzakelijk tekst
-Keuze tussen tekst- en grafische weergave: ja
-Koppelingen naar andere sites: ja
-Ophaalmogelijkheid: neen
-Invulschermen: ja
-Kaders: neen
Inhoud
Zoals hierboven reeds gemeld, is Teletekst een niet te verwaarlozen
informatiebron die bovendien gratis is en regelmatig geactualiseerd wordt. De
teletekst informatie is eveneens beschikbaar via het web.
-De bezoeker kan kiezen tussen een grafische of tekstuele weergave van de
teletekstpagina's.
-Een overzicht van alle pagina's kan opgevraagd worden in tekstvorm.
-Via de grafische knoppenbalk bovenaan in het scherm kunnen velerlei
instellingen gebeuren.
-De gebruiker kan 10 favoriete pagina's instellen.
-Voor slechtzienden stelt de toegankelijkheid doorgaans weinig problemen.
-Personen die aangewezen zijn toegang via braille of spraak kunnen er
moeilijkheden optreden. Via de website van Rudi Canters is een door hem
aangepaste link opgenomen die de toegankelijkheid verhoogt:
www.blindsupport.be/toegaan.htmMen
klikt er op "Aangep. NOS teletekst" en vervolgens krijgt men een
scherm waar het teletekstpaginanummer kan ingetikt worden.
Basiskenmerken:
Uitvoering: handcamera en LCD-scherm
Weergave: kleur
Schermdiagonaal: 16 cm
Vergroting: 4 tot 16 maal
Elektronische leeslijnen: nee
Elektronische beeldafdekking: nee
Keuze tekst- en achtergrondkleur: nee
Autofocus en elektrische zoom: ja
PC-aansluiting: nee
Aanvullende informatie:
-De Traveller is een draagbare kleuren beeldschermloep waarbij camera en scherm
uit één geheel bestaan.
-De vergroting is continu en traploos instelbaar door middel van twee grote
zwarte druktoetsen onder het scherm.
-Naast een volledig kleurenbeeld voor het bekijken van foto's kan het beeld kan
ook op zwart/wit weergave ingesteld worden; zowel zwarte letters op een witte
achtergrond als omgekeerd is mogelijk.
-Het platte TFT-scherm met bedieningsknoppen enerzijds en de camera met
batterij anderzijds zitten in twee scharnierende delen zodanig dat de hoek
waaronder gekeken wordt continu kan aangepast worden. In dichtgeklapte toestand
dient men gebogen over het toestel (en de tekst) te kijken. In volledig
opengeklapte toestand is het mogelijk om te schrijven onder de Traveller.
-De kijkhoek van het TFT-scherm kan continu en traploos ingesteld worden om
optimaal te kunnen lezen met minimale hinderlijke lichtweerkaatsing op het
scherm.
-Door de twee ingebouwde geleidingsrollen kan gelijkmatig en in een rechte lijn
over de tekst bewogen worden.
-De Traveller zet zichzelf automatisch uit wanneer hij gedurende 20 minuten
niet gebruikt werd.
-De verlichting gebeurt door ingebouwde LED's die een laag energieverbruik
combineren met een zeer lange levensduur.
-Het herladen van de ingebouwde batterij vraagt ongeveer 1 uur tijd.
-Standaard meegeleverd: batterijlader/netadapter, schoudertas.
-Opties: pakket bestaande uit een batterijlader voor gebruik in de auto en een
kabel voor de verbinding met een televisietoestel.
-Aansluitingen: .
-Voeding: herlaadbare batterij (autonomie: ± 2 uur), lichtnet.
-Afmetingen: 18 x 16 x 9,5 cm; gewicht: 800 gr (batterij ingegrepen).
Producent:
TIEMAN GROUP
Koddeweg 39-41
3194 DH Hoogvliet RT
Nederland
Telefoon: +31 10 23 13 555
Fax: +31 10 23 13 590
Email: info@tiemangroup.com
Prijzen en leveranciers:
-Belgie: Tieman België: 2.326,70 EUR (augustus 2002, incl. BTW)
-Nederland: Tieman Group: 2.326,70 EUR (augustus 2002, incl. BTW)
Basiskenmerken:
Aantal braillecellen: 84
Type braillecellen: achtpunts piëzo
Aansturing: softwarematig
Cursor-routing: ja
GUI-compatibiliteit: ja
Geschikt voor draagbare PC: nee
Interne spraaksynthesizer: nee
Aanvullende informatie:
-De 584 Satellite Pro beschikt over 84 piëzo-elektrische braillecellen en
is gericht op het gebruik in een arbeidssituatie.
-De indeling van de toetsen is hetzelfde als op de andere Satellite modellen:
--twee navigatie- en besturingssatellieten, beide met zes toetsen
--dubbele aanraakschakelaars (DTC)
--zes navigatie-fronttoetsen
--twee functie-fronttoetsen
-De 584 Satellite Pro is te gebruiken met de meeste populaire
schermluitleesprogramma's en besturingssystemen.
-Aansluitingen: negenpins seriële poort, twee USB poorten voor USB
apparatuur en een USB poort voor pc-aansluiting
-Voeding: geïntegreerde netadapter 110-240 volt / 12 watt
-Afmeting: 59,4 x 32 x 2,4 cm; gewicht: 2,7 kg
Producent:
ALVA B.V.
Postbus 7014
6801 HA Arnhem
Nederland
Tel: +31 263 84 13 84
Fax: +31 263 84 13 00
Email: info@alva-bv.nl
Website: www.alvanederland.com/catalogus/ProductVersion.asp?0058410
Leveranciers en prijzen
-Belgie: Sensotec: 12.600 EUR (augustus 2002, incl. BTW)
-Nederland: Alva: 11.395 EUR (augustus 2002, incl. BTW)
Basiskenmerken:
Aantal braillecellen: 44
Type braillecellen: achtpunts piëzo
Aansturing: softwarematig
Cursor-routing: ja
GUI-compatibiliteit: ja
Geschikt voor draagbare PC: ja
Interne spraaksynthesizer: nee
Aanvullende informatie:
-De 544 Satellite Traveller beschikt over 44 piëzo-elektrische
braillecellen.
-Door het ontbreken van een ingebouwde lichtnetadapter en tien vervangbare en
herlaadbare batterijen is het het lichtste model van de Satellite serie.
Daarmee is de 544 Satellite Traveller het meest geschikt om te gebruiken in
combinatie met een laptopcomputer.
-De indeling van de toetsen is hetzelfde als op de andere Satellite modellen:
--twee navigatie- en besturingssatellieten, beide met zes toetsen
--dubbele aanraakschakelaars (DTC)
--zes navigatie-fronttoetsen
--vrij in te stellen functies van de fronttoetsen
-De 544 Satellite Traveller is te gebruiken met de meeste populaire
schermluitleesprogramma's en besturingssystemen.
-De leesregel beschikt over een automatische aan-uit functie en een
zelftestfunctie.
-Aansluitingen: negenpins seriële poort en USB poort.
-Voeding: via USB-poort, interne batterij (twee uur zelfstandig te gebruiken)
en externe netadapter.
-Afmeting: 31 x 29 x 2,4 cm; gewicht: 1,3 kg.
Producent:
ALVA B.V.
Postbus 7014
6801 HA Arnhem
Nederland
Tel: +31 263 84 13 84
Fax: +31 263 84 13 00
Email: info@alva-bv.nl
Website:
www.alvanederland.com/catalogus/ProductVersion.asp?0055410
Leveranciers en prijzen:
-België: Sensotec: 5.550 EUR (augustus 2002, incl. BTW)
-Nederland: Alva: 5.141 EUR (augustus 2002, incl. BTW)
ABERIS
Groeneweg 58
B - 3001 Heverlee
Telefoon: +32 (0)16 23 49 09
Fax: +32 (0)16 23 56 62
E-mail: aberis@pandora.be
ADVANCED TECHNICS
Tweehuizenweg 81, bus 9
B - 1200 Brussel
Telefoon: +32 (0)2 763 09 08
Fax: +32 (0)2 763 09 08
E-mail: info@advtechnics.com
Web: www.advtechnics.com
ALECS
Sprendlingenpark 21
NL - 5061 JT Oisterwijk
Telefoon: +31 (0)13 521 33 73
Fax: +31 (0)13 521 33 71
E-mail: info@alecs.tv
Web: www.alecs.tv
ALVA
Leemansweg 51
NL - 6827 BX Arnhem
Telefoon: +31 (0)26 38 41 384
Fax: +31 (0)26 38 41 300
E-mail: info@alva-bv.nl
Web: www.alva-bv.nl
BLINDENZORG LICHT EN LIEFDE
Hulpmiddelendienst
Oudenburgweg 40
B - 8490 Varsenare
Telefoon: +32 (0)50 40 60 52
Fax: +32 (0)50 38 64 83
E-mail: hulpmid@blindenzorglichtenliefde.be
Web: www.blindenzorglichtenliefde.be
BRAILLELIGA
Engelandstraat 57
B - 1060 Brussel
Telefoon: +32 (0)2 533 32 11
Fax: +32 (0)2 537 64 26
Web: www.brailleliga.be
DATA BRAILLE SERVICE
Sporthalplein 3
B - 2610 Wilrijk
Telefoon: +32 (0)3 828 80 15
Fax: +32 (0)3 828 80 16
E-mail: info@databraille.be
Web: www.databraille.be
DE CEUNYNCK NV
Kontichsesteenweg 36
B - 2630 Aartselaar
Telefoon: +32 (0)3 870 37 51
Fax: +32 (0)3 887 19 20
E-mail: l.herremans@deceunynck.be
Web: www.deceunynck.be
ERGRA ENGELEN
Kerkstraat 23
B - 2845 Niel
Telefoon: +32 (0)3 888 11 40
Fax: +32 (0)3 888 14 36
E-mail: jos.engelen@ergra-engelen.be
Web: www.ergra-engelen.be
ERGRA LOW VISION
Carnegielaan 4 - 14
NL - 2517 KH Den Haag
Telefoon: +31 (0)70 311 40 70
Fax: +31 (0)70 311 40 71
E-mail: info@ergra-low-vision.nl
Web: www.ergra-low-vision.nl
EROCOS INTERNATIONAL
Onze-Lieve-Vrouwstraat 90
B - 3550 Zolder
Telefoon: +32 (0)11 53 34 54
Fax: +32 (0)11 53 34 55
E-mail: erocos@innet.be
Web: www.erocos.be
ESCHENBACH OPTIK BV
Osloweg 134
NL - 9723 BX Groningen
Telefoon: +31 (0)50 541 25 00
Fax: +31 (0)50 541 05 82
E-mail: mail@eschenbach-optik.nl
Web: www.eschenbach-optik.nl
ESCHENBACH VISUEEL CENTRUM
Plezantstraat 42
B - 9100 Sint-Niklaas
Telefoon: +32 (0)3 766 64 99
Fax: +32 (0)3 778 01 98
E-mail: paumen@visueelcentrum.be
EUREVA
Saturnusstraat 95
NL - 2516 AG Den Haag
Telefoon: +31 (0)70 38 55 209
EUROBRAILLE BELGIQUE
90-92, avenue Dailly
B - 1030 Bruxelles
Telefoon: +32 (0)2 241 65 68
EVISION OPTICS
Postbus 18568
NL - 2502 EN Den Haag
Telefoon: +31 (0)70 311 40 90
Fax: +31 (0)70 311 40 91
E-mail: info@evision.nl
Web: www.evision.nl
INTEGRA
Naamsesteenweg 386
B - 3001 Heverlee
Telefoon: +32 (0)16 35 31 30
Fax: +32 (0)16 35 31 44
E-mail: info@integra-belgium.com
Web: www.integra-belgium.com
KOBA VISION
De Oude Hoeven 6
B - 3971 Leopoldsburg
Telefoon: +32 (0)11 34 45 13
Fax: +32 (0)11 34 85 25
Email: info@kobavision.be
Web: www.kobavision.be
LVI BELGIUM
Meylstraat 4
B - 2540 Hove
Telefoon: +32 (0)3 455 92 64
Fax: +32 (0)3 455 92 88
E-mail: info@lvi.be
Web: www.lvi.be
LVBC
James Wattstraat 13B
NL - 2809 PA Gouda
Telefoon: +31 (0)182 525 889
Fax: +31 (0)182 670 071
E-mail: info@lvbc.nl
Web: www.lvbc.nl
N. JONKER
Duifhuis 5
NL - 3862 JD Nijkerk
Telefoon: +31 (0)33 245 37 05
Fax: +31 (0)33 245 00 04
RDG KOMPAGNE
Winthontlaan 200
NL - 3526 KV Utrecht
Telefoon: +31 (0)30 287 05 64
Fax: +31 (0)30 289 85 60
E-mail: info@rdgkompagne.nl
Web: www.kompagne.nl
REINECKER REHA TECHNIK NL
Oudenhof 2D
NL - 4191 NW Geldermalsen
Telefoon: +31 (0)345 585 160
Fax: +31 (0)345 585 169
E-mail: reinecker.nl@worldonline.nl
SENSOTEC
Gistelsesteenweg 112
B - 8490 Varsenare
Telefoon: +32 (0)50 39 49 49
Fax: +32 (0)50 39 49 46
E-mail: info@sensotec.be
Web: www.sensotec.be
STICHTING SPITS
Blijdestijn 15
NL - 6714 DX Ede
Telefoon: +31 (0)318 63 16 82
E-mail: stichting.spits@inter.nl.net
TIEMAN BELGIE
Baron Ruzettelaan 29
B - 8310 Brugge
Telefoon: +32 (0)50 35 75 55
Fax: +32 (0)50 35 75 64
Email: info@tieman.be
Web: www.tieman.be
TIEMAN NEDERLAND
Koddeweg 39-41
NL - 3184 DH Hoogvliet
Telefoon: +31 (0)10 231 35 55
Fax: +31 (0)10 231 35 90
E-mail: info@tieman.nl
Web: www.tieman.nl
VAN DEN BOS OPTICAL LOW VISION
De Moucheronstraat 55
NL - 2593 PX Den Haag
Telefoon: +31 (0)70 383 62 69
Fax: +31 (0)70 381 46 13
VAN HOPPLYNUS VISION CARE
Koningsstraat 101
B - 1000 Brussel
Telefoon: +32 (0)2 214 09 50
Fax: +32 (0)2 214 09 57
VAN LENT SYSTEMS
Lithoyensedijk 25A
NL - 5396 NC Lithoyen
Telefoon: +31 (0)412 64 06 90
Fax: +31 (0)412 62 60 25
WORLDWIDE VISION
Oude Hondsbergselaan 9
NL - 5062 SM Oisterwijk
Telefoon: +31 (0)13 528 56 66
Fax: +31 (0)13 528 56 88
E-mail: info@worldwidevision.nl
Web: www.worldwidevision.nl
2 tot 6 oktober 2002
4. Europäische Seminar des "Acquired Deafblindness Network"
Thema: "Probleme der Spättaubblindheit und die Dienstleistungen der
Fachhilfe heute"
Europees seminarie over problemen bij mensen die op latere leeftijd doofblind
worden en de dienstverlening van professionele instanties. Richt zich tot
iedereen die dagelijks met doofblinden te maken heeft.
Plaats: Zürich, Zwitserland
Info: Catherine Woodtli
E-mail: adbn-seminar@zugernet.ch
of
SZB
Maggie Gsell
Taubblinden-Beratung
Ausstellungsstrasse 36
CH - 8004 Zürich
Telefoon: +41 1 444 10 80
(*) 23 tot 26 oktober 2002
REHACare 2002
Dertiende internationale vakbeurs over hulpmiddelen voor personen met een
handicap. Deze jaarlijks terugkerende beurs kan beschouwd worden als de
grootste in Europa. De toegangsprijs bedraagt 11 euro en er is een verminderd
tarief van 6 euro mogelijk voor gehandicapten, scholieren en studenten.
Plaats: Messegelände Hal 3 tot 8, Düsseldorf, Duitsland
Info: Messe Düsseldorf GmbH
Postfach 10 10 06
D - 40001 Düsseldorf
Telefoon: +49 211 45 60 01
Fax: +49 211 45 60 668
Website: www.rehacare.de
22 en 23 november 2002
AAATE Seminar: Assistive Technology (AT) and Mainstream Technology (MST) in
debate
Seminarie over de gebrekkige wisselwerking tussen hulpmiddelentechnologie en
algemene technologie. Dit seminarie richt zich tot professionelen.
Plaats: iRv, Hoensbroek, Nederland
Info: Algemeen en inhoudelijk:
Dr. ir. Mathijs Soede, msoede@irv.nl
Organisatorisch, registratie en betalingen:
Bea Dienderen, bea.dienderen@irv.nl
Telefoon: +31 455 23 76 10
Website:
www.irv.nl/irv/nl/workshops/workshopslang.asp?ID=4&REC=0
(*) 23 tot 25 januari 2003
ZieZo 2003: Nationale beurs voor het aangepast zien
Nationale beurs over geavanceerde hulpmiddelen voor personen met een visuele
handicap. Deze beurs richt zich tot het grote publiek.
Plaats: De Blokhoeve in Nieuwegein, Nederland
Info: ZieZo Vereniging
Postbus 2196
NL - 3800 CD Amersfoort
Telefoon: +31 33 479 09 20
Fax: +31 33 470 05 97
E-mail: info@ziezo.org
Website: www.ziezo.org
31 augustus tot 3 september 2003
AAATE 2003: 7th European Conference for the Advancement of Assistive Technology
in Europe
Internationale conferentie voor de vooruitgang in geavanceerde hulpmiddelen
voor personen met een handicap. Deze beurs richt zich hoofdzakelijk tot
professionelen.
Plaats: University College, Dublin, Ierland
Info: AAATE Dublin 2003 Secretariat
Central Remedial Clinic
Vernon Avenue
Clontarf
Dublin 3
Ierland
Telefoon: +353 1 80 57 523 / 20
Fax: +353 1 83 35 496
E-mail: info@atireland.ie
Website: www.atireland.ie/aaate
(*): Activiteiten waar het Kennis- en OndersteuningsCentrum, Infovisie vzw, Visio Loo Erf en/of Sonneheerdt aan deelnemen.
INFOVISIE MAGAZINE
Driemaandelijks tijdschrift over technische hulpmiddelen voor blinde en
slechtziende mensen. Verkrijgbaar in zwartdruk, braille, op audiocassette en in
diverse elektronische formaten.
Redactie:
KOC (V.F.S.I.P.H.)
Tel.: +32 (0)16 33 23 92
E-mail: gerrit.vandenbreede@vlafo.be
Web: www.vlafo.be/koc
INFOVISIE vzw
Tel.: +32 (0)16 32 11 23
E-mail: jan.engelen@esat.kuleuven.ac.be
Web: www.infovisie.be
Visio
Tel.: +31 (0)356 98 57 11
E-mail: helenevanharten@visio.nu
Web: www.tovg.nl
Sonneheerdt
Tel.: +31 (0) 341 498 498
E-mail: gpape@sonneheerdt.nl
Web: www.sonneheerdt.nl
Redactieteam:
Helene van Harten
Christiaan Pinkster
Gerhard Pape
Jan Engelen
Gerrit Van den Breede
Vormgeving:
zwartdruk en braille: Proson
diskette: Gerrit Van den Breede
cassette: FNB
Abonnementen:
België & Nederland: 25 euro
Andere landen: 30 euro
Wie zich wenst te abonneren, kan terecht bij de redactie op de bovenstaande
adressen.
Zonder schriftelijk tegenbericht wordt uw abonnement automatisch verlengd bij
het begin van een nieuwe jaargang.
Verantwoordelijke uitgever:
Jan Engelen
Vloerstraat 67
B - 3020 Herent
De redactie is niet verantwoordelijk voor ingezonden artikelen. Enkel
teksten die ondertekend zijn, worden opgenomen. De redactie behoudt zich het
recht voor ingezonden stukken in te korten.
Het redactieteam kan niet aansprakelijk gesteld worden voor onjuiste gegevens
die door leveranciers of producenten werden meegedeeld.
© Artikels uit deze publicatie kunnen overgenomen worden na schriftelijke
toestemming van de uitgever.